Damat Ferit Paşa zavallı ya da mecnun muydu?

Zeynep YILDIRIM / AHT

OSMANLI İmparatorluğu'nun son padişahı Sultan Vahdettin'le ilgili "hain mi, vatansever mi?" tartışması yeniden alevlenirken, Habertürk yazarı Murat Bardakçı, hem son padişahın hem de sadrazamı Damad Ferit Paşa için bir yazı kaleme aldı. Bardakçı, Vahdettin'in ne hain ne de kahraman olduğunu yazdı ve ekledi: "Her ikisi de değildi. Çaresiz, sözünü sadece Bebek ile Aksaray arasında ama güçbela dinletebilen, güçsüz ve talihsiz bir hükümdardı, hepsi bu." Bardakçı, Vahdettin'in, sadrazamı Damad Ferit Paşa için de şu tespitte bulunduğunu aktardı: "Bütün ümidini İngiltere'ye bağlamış bir zavallı ve Vahideddin'in ifadesi ile bir mecnundu, o kadar..." Uzmanlara, Damad Ferid Paşa'nın zavallı ya da mecnun olup olmadığını sorduk.

Gazi Üniversitesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. M. Akif TURAL'dan düzeltme:

Son zamanlarda Damat Ferit Paşa'nın Türk Siyasi Hayatı'ndaki rolünün temize çıkarmakla kendisini görevli hissedenler beni de alet etmek istemişlerdir. Ancak bu beyhude bir çaba olup, İbnülemin Mahmut Kemal İnal tarafından kaleme alınan İş Bankası tarafından yeni baskısı yayımlanan "Son Sadrazamlar" isimli kitabın son cildinin Damat Ferit Paşa ile ilgili kısımlarına atıf yapmakla yetiniyorum.

'Sadece tarihin akışını doğru okuyamamıştır'

Araştırmacı-yazar, köşe yazarı Mümtaz'er TÜRKÖNE:

BU tarz olaylarda, kişiler vatan haini ya da kahraman olarak açıklanamaz. Böyle bir ikilem ile değerlendirme yapmanın mümkün olmadığını düşünüyorum. Tarihteki insanlar, olayları farklı değerlendirebilirler ve bunun sonucunda da farklı tavırlar alırlar. Bana göre Damad Ferit, tarihin akışını doğru okuyamamış, doğru yorumlayamamıştır. Bu nedenle de tarih onu haksız çıkardı. Bu tarz durumlarla da vatan haini ya da kahramanlık ile açıklanması doğru değil. Açıkçacı kahramanlığın da çok fazla bir şey ifade ettiğini düşünmüyorum.

'Amacı işgalcilerle iyi geçinmekti'

Uludağ Üniversitesi Tarih Bölüm Başkanı Prof. Dr. Yusuf OĞUZOĞLU:

KİŞİLERİN yaptığı işlere bütüncül olarak bakılmalı ve öyle değerlendirilmeli. Damad Ferit, sarayın içinde sultana, padişaha yakınlığı ile o mevkiye gelmiştir. İstanbul işgal altındayken, Osmanlı topraklarını paylaşmayı planlıyorlardı, sömürge yarışı vardı. Damad Ferit bu dönemde sadrazam olmuştur. Bu dönemde de mevcut halden dolayı işgalcilerle iyi geçinmeyi planladılar. Onlarla iyi geçinmek için İngilizleri Sevenler Cemiyeti'ne üye olmuştu. Bu, ülkeyi satmak değil, bir tercihtir.

'Yaptıklarından hıyanet olarak bahsedilebilir'

Türk Tarih Kurumu Eski Başkanı, MHP Milletvekili Prof. Dr. Yusuf HALAÇOĞLU:

DAMAD Ferit'i yaptıklarının kahramanlıkla hiç ilgisi yoktur, aksine yaptıkları hainliktir. Kendisi İngiliz Hükümeti'nin temsilcisiydi ve onlarla işbirliği içinde hareket etmiştir. Osmanlı arşivlerinde bunu kanıtlayan belgeler mevcuttur, bazıları yayınlanmıştır, bazıları yayınlanmamıştır. Damat Ferit'in yaptığından kahramanlık olarak değil de hıyanet olarak bahsedilebilir. Zaten o dönemde de Atatürk ile iş birliği yapılmıştır ve Damat Ferit'in görevine Atatürk'ün yakın arkadaşı Ali Rıza Paşa getirilmiştir.

'İki ateş arasında kalmaktan ötürü şaşkındır'

Bilkent Üniversitesi Tarih Bölümü Kurucusu/ Öğretim Üyesi Prof. Dr. Halil İNALCIK:

BİR tarihçi olarak o dönemde yapılanları değerlendirirken o dönem şartlarını göz önünde bulundurmak gerekir. O dönemin yoğun savaş şartları altında kaldığı için olayların gidişatını kestirememiştir. İki ateş arasında kalmıştır ve bundan ötürü şaşkındır. O dönem hem Ankara hükümeti hem de İstanbul hükümeti vardı ve İstanbul hükümeti işgal altındaydı. Kendisi, Vahidettin'in istediği gibi bir devlet adamı değildi. Yani Damad Ferit'ten istediği ve beklediği devlet adamlığı başarısını göremedi. O dönemi kurtarmak için mesela Fuat Paşa gibi devlet adamları gerekirdi. Damad Ferit, devlet için makul biri değildi. Tarihin akışında bir selin önünde kütük gibi oradan oraya savruldu.

'Kullanılmaya müsait biriydi'

Tarihçi-Yazar Talha UĞUREL:

KENDİSİNİN karakteri zayıftı ve kullanılmaya çok müsaitti. Öyle ki; karısı Media Sultan'a bile diş geçiremeyen birisiydi. Damad Ferit, Osmanlı devletinin kurtuluşunun İngilizlere yakın olma ve şirin gözükme ile olabileceğini düşünüyordu. Tarihte bunun örneklerini çok yaşadık, başka ülkelere böyle sempati duyanları da biliyoruz. Örnek verecek olursak; Cemal Paşa'da Fransızlara yakın olmuştur. Damad Ferit, Vahdettin'in eniştesiydi ve Vahdettin de Damad Ferit'in gözünü karartacak karakterde biri olmadığını biliyordu. Mesela Vahdettin, devlet kurtulsun da ben ölmeye razıyım diyebilirdi ama Damad Ferit böyle biri değildi.

'Sadrazam olarak basiretli biri değildi'

Üsküdar Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mithat BAYDUR:

BU konuda çok fazla ihmal ve kusurun olduğunu düşünüyorum. Fakat tarihte sadrazamlık yapmış biri için "planlayarak, önceden belirleyerek" ülkesine ihanet ettiğini söylemek doğru değildir, asıl bu vatan hainliğidir. Damad Ferit, bana göre entelektüel birikimde biriydi fakat sadrazam olarak basiretli değildi. Vahidettin de San Remo'daki evinde bu durumdan bahsederken 'enişte bize çok çektirdi' şeklinde açıklamasını yapmıştı. Ona çok bel bağlamış olması, daha sonra hüsrana uğramasına neden olmuştu.