Yüzler ve eller

Frida Kahlo hakkında okurken bir de ‘Frida’ adlı 2002 yılında gösterime çıkmış olan filmi de seyrettim. Okuduklarım hakkında görsel bilgi de almak gayet tabii güzel oldu da ama bence daha da güzeli filmde Ashley Judd tarafından canlandırılan Tina Modotti’yi tanımama vesile olmasıydı.

İtalyan asıllı bir Amerikalı olan Tina Modotti çok iyi bir fotoğraf sanatçısıymış, bu yüzden filmi seyredene kadar onu tanımamış olmayı doğrusu kendime hiç yakıştıramadım. Son derece ilkeli bir komünist de olan Modotti İtalya’dan göç ettikten sonra yerleşmiş olduğu Amerika’dan işçilerin mücadelelerine destek vermek için 1922 yılında Meksika’ya geçmiş.

Onun fotoğraf sanatına katkılarını görmek için fotoğraflarına baktığımda beni en etkileyen fotoğrafları ‘Worker’s Hands’ (İşçinin Elleri) ve ‘Hand of a Puppeteer (Kukla Oynatıcısının Eli) adındaki fotoğraflarıydı.

Bunları gördükten sonra Amerikan fotoğraf sanatçısı Dorothea Lange’nin büyük bunalım döneminde çekmiş olduğu fotoğraflarda, özellikle ‘White Angel Breadline’ (White Angel’daki Ekmek Kuyruğu) adını vermiş olduğu eserinde insan elinin ortamı belirleyici önemi olduğunu da hatırladım.

Belki de sınıfsal mücadeleye inanlar açısından insan eline özel önem vermeleri doğal olabilirdi.

Modotti tabii ki bir komünist olduğundan elleriyle çalışan sınıflar değer veriyordu ve onların ellerini özel konu yapması doğaldı. Lange de 'Büyük Bunalım'da darbe yemiş fakir insanlara yakın durduğundan emekçilerin ellerini ön plana çıkarmaya önem veriyordu.

Lange’in ekmek kuyruğu fotoğrafında kalabalığa sırtını dönmüş olarak duran adamın hem yüzünden hem de ellerinin duruş biçiminden umutsuzluk akıyordu

Ressamlar ve tasarımcılar insan yüzünü olduğu kadar ellerinin de o insanı tasvir etmek açısından öneminin büyük olduğunu hep söylerler. Onlar aynı zamanda insanın yüzünü çizmenin zor olmasına rağmen insan elini çizmenin belki de yüz çizmekten daha da zor olduğunu daima söylerler. Bu bir ihtimalle insan elinin küçük bir alanda oldukça karmaşık kas, sinir ve eklem yapısının olmasına bağlı olabilir. Tabii resimde konu edilen insanın karakteri hakkında onun elleri aracılığıyla da bilgi veriyor olmak da ayrıca zor olmalı. Usta bir ressam çizilmesi zor da olsa yüzü çizerken ona istediği ifadeyi vermesi onu çok zorlamayabilir ama aynı usta bunu eli çizerken de yapmak için herhalde ayrı bir ustalık göstermelidir.

Tabii Michelangelo’nun çizdiği ve Sistine Şapel’in tavanında olan Adem’in yaratılışı adındaki freskindeki elleri ve Rodin’in ustasına saygısını göstermek için yaptığı el heykellerini hatırlarsanız ustaların ustası olarak kabul edebileceğimiz insanların bu konularda fazla zorluk çekmediklerini de söylemek mümkün. Onlarınki ulaşılması zor hatta imkansız olan bir düzey olduğundan görsel sanatlarda ellerin tasvir edilmesinin zorluğu tartışmalarının sürmesini anlayışla karşılamak gerekiyor.

Eller kadar ayakların da çizilmesinin zor olması gerektiğini düşündüğümden yıllar önce Uffizi Müzesi'nde görmüş olduğum Tziano resmindeki kadının (Urbino Venus) ayağının mükemmel görünümünü tekrardan görmek için yıllar sonra müzeye tekrar gitmiştim.

İnsanın bakmak ve görerek anlamak yeteneğine hitap eden resim ve fotoğraf sanatları arasında ele alınan konuyu tasvir etmek konusunda hangisinin daha avantajlı olduğu konusu çöl manzarasının tasvir etmek yeteneği hakkında çıkmıştı ve fotoğrafın bu konuda resme karşı belirgin bir avantajı olduğu, fotoğraf sanatının çölün görünümünü tasvir etmek açısından üstün olduğu genelde kabul edilir. Aynı tartışmayı insan elinin görünümü üzerine de yapmak mümkün olmalı ve ustaların ustası ressamları işin dışında bırakırsak bence fotoğraf sanatının bu konuda da bir üstünlüğü var.

Belki de bu tartışmayı bildiğinden olsa gerek aynı zamanda ressam da olan Dadaist fotoğraf sanatçısı Man Ray insan elleri konusunda fotoğrafı ve resmi ele alınan konuyu tasvir üstünlüğü açısından birbirine yakınlaştıran özel çalışmalar daima yapmıştı.