Finansal araçlar ve emtialar üzerine düzenlenen türev sözleşmelerin işlem gördüğü platformlar olarak tanımlanabilir. Ekonomik gelişmelere ve piyasalardaki profesyonelleşmeye bağlı olarak yatırımcıların karşılaştıkları risklerin niteliği ve çeşitliliği artmış, piyasaların daha karmaşık hale gelmesi sonucunda risk yönetimi zorlaşmış, yeni finansal araçlara ihtiyaç ortaya çıkmıştır. Bu ihtiyaca yönelik olarak, öncelikle gelişmiş ülkelerde tarım ürünleri üzerine işlem görmeye başlayan, daha sonra ise hayvansal ürünler, farklı emtialar, menkul kıymet, döviz, finansal ve finansal olmayan göstergeler üzerine düzenlenen türev sözleşmeler (ürünler) yatırımcıların yoğun ilgisiyle karşılaşmıştır.
Türev işlemler, belli tutardaki standart bir malın, menkul kıymetin, dövizin ya da göstergenin işlem anında belirlenmiş belli bir fiyattan ileride belirli bir tarihte satın alınmasını ya da satılmasını içeren sözleşmelerdir. İlk türev işlemlerin Japonya'da Dojima Pirinç Pazarı ve Hollanda'da Antwerp Tahıl Pazarında yapıldığı bilinmekle birlikte, ilk organize türev borsası 1848 yılında ABD'de Chicago'da kurulmuştur. Bu tarihten itibaren, hem işlem gören ürün çeşitliliği hem de işlem hacmi hızla gelişmiştir. 2019 yılı sonu itibarıyla dünyada türev piyasalarda gerçekleşen işlem hacmi 600 trilyon doları aşmış olup, dünya Gayri Safi Milli Hasılasının 10 katına yaklaşmış bulunmaktadır.
Türkiye'de organize piyasada türev işlemler, Sermaye Piyasası Kurulu'nun düzenlemeleri çerçevesinde ilk olarak 2001 yılında İstanbul Menkul Kıymetler Borsası'nda döviz vadeli işlem sözleşmelerinin alım-satımı ile başlamıştır. Daha sonra türev sözleşmeler 2005 yılında İzmir'de açılan Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası'nda çeşitlenerek işlem görmeye devam etmiş, 2013 yılında ise tüm borsaların "Borsa İstanbul"(BİS) çatısı altında birleştirilmesi sonrasında Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası'nda işlem görmeyi sürdürmüştür. Endeks, pay senedi, döviz, kıymetli madenler, elektrik, buğday, pamuk gibi farklı finansal araç ve emtialar üzerine düzenlenen sözleşmelerin işlem gördüğü piyasanın 2019 yılı işlem hacmi 241 milyar dolardır.
Türev piyasalarda işlem gören sözleşmeler, organize ve tezgahüstü piyasalarda gerçekleştirilen sözleşmeler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri organize piyasalarda, "forward" ve "swap sözleşmeleri" tezgahüstü piyasalarda işlem görmektedir. Organize borsalarda işlem gören sözleşmeler için vade, sözleşme büyüklüğü, teminat oranları, fiyat adımları, teslim şekli gibi işlem kriterleri ilgili borsalar tarafından belirlenmekte ve bu şekilde piyasaların likit olması sağlanmaktır. Piyasalarda işlem gören "türev sözleşmeler" kısaca aşağıdaki gibi tanımlanabilir:
Vadeli İşlem Sözleşmesi; borsalar tarafından önceden belirlenmiş standart sözleşme şartlarına uygun olarak, iki taraf arasında sözleşmede belirtilen miktarda bir malın veya kıymetin belli bir fiyattan el değiştirmesi yükümlülüğünü getirmektedir.
"Forward Sözleşmesi"; iki taraf arasında belli miktarda bir malın belli bir fiyattan ileride belli bir tarihte el değiştirmek üzere yapılan ve her iki tarafa da yükümlülük getiren bir sözleşmedir. Vade sonuna doğru yaklaşıldıkça sözleşmenin değeri de pozitif veya negatif olmaktadır.
"Opsiyon Sözleşmesi"; opsiyonun alıcısı tarafından satıcıya opsiyon primi adı altında bir ödemenin yapıldığı, alıcı tarafa işlemin yapıldığı tarih itibarıyla, belirlenen ileri bir tarihte veya opsiyonun tipine bağlı olarak bu tarihe kadar, önceden belirlenmiş bir fiyattan, standart miktar ve kalitedeki bir malı, kıymeti veya göstergeyi alma veya satma hakkını veren, buna karşılık satıcıya yükümlülük getiren sözleşmedir.
"Swap Sözleşmesi"; iki tarafın birbirlerine belirli bir zaman dilimi için takas ettikleri para veya menkul kıymet için, belirli periyodlarda ödeme taahhütlerini içeren bir sözleşmedir. El değiştirecek para birimleri (menkul kıymetler) ile para birimlerine uygulanacak sabit ve değişken faiz oranları ile ödeme zamanları asli unsurlarıdır.
Türev piyasalarda üç grup yatırımcı işlem yapmaktadır. Bunlar; "riskten korunanlar", "spekülatörler" ve "arbitraj yapanlar" şeklinde sıralanabilir. Türev piyasalarda alım işlemi yapan yatırımcı fiyat artışlarından korunmak üzere ""uzun pozisyon, satım işlemi yapan yatırımcı ise fiyat düşüşlerinden korunmak üzere "kısa pozisyon" almış demektir. Türev piyasalarda kullanılan uzun (kısa) pozisyon kavramı, finansal piyasalarda genel olarak kullanılan vade kavramından farklı olarak, bir malın veya finansal aracın ileride belli bir tarihte alımına (satımına) ilişkin girilen bir taahhüdü veya hakkı ifade etmektedir. Türev piyasalarda alınmış olan uzun veya kısa pozisyonları ancak "ters işlem" yaparak kapatmak mümkündür.
Türev piyasalarda vade sonuna kadar beklenmesi durumunda, uzun pozisyon sahipleri ile kısa pozisyon sahipleri arasında uzlaşma iki yöntemle yapılır: fiziki teslimat ve nakit uzlaşma. Fiziki teslimatta, kısa pozisyon sahibi, uzun pozisyon sahibine teslim edilmek üzere Takas Merkezine sözleşmeye konu mal veya kıymetin teslimatını yapar, buna karşılık uzun pozisyon sahibi ise son uzlaşma fiyatı üzerinden ödeme yaparak söz konusu malı veya menkul kıymeti teslim alır. Nakit uzlaşma durumunda ise son uzlaşma fiyatı üzerinden uzun ve kısa pozisyon sahipleri arasında kar ve zarar belirlenir, buna göre ödemeler yapıldıktan sonra pozisyon kapatılır.
Türev piyasalar yatırımcılara riskten korunma imkanı sağlamakla birlikte, sözleşme tutarının düşük bir oranına karşılık gelen teminat miktarı yatırılarak işlemler gerçekleştirildiği için özellikle finansal piyasalarda kaldıraç etkisi yaratabilmekte ve 2008 global finans krizinde olduğu gibi ters yönlü piyasa koşullarının gerçekleşmesi durumunda yatırımcıları zor durumda bırakabilmektedir. Bu nedenle, türev piyasaların dikkatli kullanılması gerekmektedir.
YAZAR
Mustafa Kemal Yılmaz
