Zekâ geriliğinin kontrolünde kilit element: İyot

Prof. Dr. Temel YILMAZ / GAZETE HABERTÜRK

Ülkemizde her yıl 500 binin üzerinde çocuk zekâ geriliğiyle doğmakta. Yapılan çalışmalar, doğumsal zekânın en büyük nedeninin iyot eksikliği olduğunu gösterdi. Bu yazıda “İyot eksikliği neden olur, tiroit hormonu iyi çalışmazsa neye yol açar, iyot eksikliğine bağlı zekâ gerilikleri nasıl önlenir?” sorularına yanıt arayacağız.

İYOT EKSİKLİĞİ NEDEN OLUR?

İyot, vücutta zekâ ve beden gelişiminde çok önemli rol oynayan ve tiroit hormonlarından hem T3 hem de T4’ün temel yapı taşı olan bir mineral. Eksikliğinde tiroit hormonu yapımı bozulur ve hipotiroidi denilen tiroit yetersizliği gelişir.

Tiroit hormonu vücutta büyüme, gelişme, ısı ayarı ve enerji sağlanmasında kilit bir hormondur.

İyot eksikliği ve buna bağlı tiroit hormon yetersizliğinde gebelerde “düşük” ve “ölü doğum”, çocukta “zekâ geriliği, cücelik, işitme kaybı, şaşılık” gelişir. Daha ileri yaşlardaki iyot eksikliğinde guatr, zekâda gerilik, ciltte kuruluk, yorgunluk, halsizlik, kilo alma bulguları ortaya çıkar.

Özellikle Orta Anadolu, Karadeniz ve bazı dağlık bölgelerde iyot eksikliği yaygındır.

İyot eksikliğinin en önemli nedeni, alınan gıdalardaki iyot eksikliği ve düşük iyot alımıdır. Gebelikte metabolizmanın hızlanması nedeniyle iyot hızlı eksilebilir. İyot eksikliğine neden olan diğer etkenler arasında “radyasyon alımı, aşırı tütün, alkol kullanımı, selenyum” alımında eksiklik sayılabilir.

ÜLKEMİZDE ÖNEMLİ BİR SORUN

Geçenlerde “Babıali Sohbetleri” toplantısında konuşmacı Sağlık Bakanı Dr. Mehmet Müezzinoğlu idi. Konuşmasının bitiminden sonra bir soru geldi. Soru, Türkiye’de çocuklarda önlenebilir zekâ gerilikleri ve iyot eksikliğiyle ilgiliydi. Bakan bey de konunun çok önemli olduğunu belirterek benden bir çalışma yapmamı istedi.

Gerçekten yapılan güncel çalışmaları biraz araştırınca konunun ülkemiz açısından önemi daha fazla ortaya çıktı. Türkiye suyu ve toprağı iyot açısından fakir bir ülke. İyot eksikliği ve buna bağlı guatr oranı % 30’lara kadar ulaşmakta. Bazı bölge ve kırsal kesimlerde % 50-70 oranına çıkmakta. Bu nedenle Dünya Sağlık Örgütü, bizi iyot eksikliğinde endemik ülkeler içine almakta.

Ankara Tıp Fakültesi’nin yaptığı bir çalışma, gebelerde iyot eksikliğinin % 80-90 gibi çok yüksek oranda olduğunu göstermiş. Çocukların % 31.8’inde iyot eksikliği mevcut.

Dünya Sağlık Örgütü % 10 iyot eksikliğinde çocukların zihinsel potansiyelinin % 15 oranında azaldığını öngörüyor ve iyot eksikliği nedeniyle her yıl ülkemizde 500 bin çocuk zekâ geriliğiyle doğmakta. Alınacak küçük önlemlerle bunu engellemek mümkün.

NE YAPMALI?

Mutlaka düzenli olarak tiroit fonksiyonlarınızı ve gerekirse idrardaki iyot miktarınızı kontrol ettirin. Özellikle gebelikte anne adayları iyot eksikliği ve tiroit fonksiyonları açısından sık aralıklarla izlenmeli. Eğer riskli grupta iseniz aşağıdaki maddeleri dikkatle okuyunuz.

- Balık en iyi iyot deposudur. Özellikle tuzlu su balıklarından ton balığı, morina ve mezgitte iyot yüksek orandadır. 200 gr balık, günlük iyot ihtiyacını karşılayabilir.

- Süt ve süt ürünleri iyottan zengindir. 1 kâse yoğurt ya da 1 bardak inek sütü günlük ihtiyacın % 40-60’ını karşılar. 1 yumurta iyotun beşte birini sağlar.

- Sebzelerde iyot daha azdır. En yüksek oranda ıspanakta bulunur. Meyvelerde iyot düşüktür. Sadece çilek daha fazla iyot oranına sahiptir.

- Bazı yiyeceklerin, özellikle soya fasulyesi, karalahana, şalgam, turp, karnabaharın tiroit bezinin iyot tutmasını engellediğini ve guatr oranını artırdığını gösteren çalışmalar var. Karadeniz’de guatr oranının yüksekliği buna bağlanıyor. Özellikle riskli olan kişiler dikkat etmeli.

- İyotlu tuz veya işlenmemiş deniz ya da kaya tuzu kullanın. 1 gr iyotlu sofra tuzu 70 mcg iyot içermektedir. Bu da 2 gr tuzun günlük ihtiyacı karşılayacağı anlamındadır. Ama yüksek tuz alımı ülkemizde başka bir sağlık sorunu. Hipertansiyon ve böbrekleriniz için tuz alımını abartmayın.

- İyot yetersizliği olan kişilerde, özellikle hamileler ve tuz alımı sınırlanan kişilerde yiyecek ya da içeceklere hazır iyot tabletler eklenebilir.

- Ancak aşırı iyot alımının, tiroit hormonunu gereğinden fazla ve aşırı çalıştırıp hipertiroidiye neden olabileceğini unutmayın. Bu nedenle nodüllü guatr, hipertiroidi gibi hastalıkları olan kişiler iyotsuz tuz kullanmalıdır.

NASIL ÖNLENİR?

Yapılan çalışmalar, yeni doğan bebeklik dönemi ve 12 yaşa kadar olan dönemde günlük 50-120 mcg, 12 yaş üstünde 150 mcg, gebe ve süt emziren annelerin 200 mcg iyot alması gerektiğini gösteriyor. Sağlık Bakanlığı, ülkemizde iyot eksikliğini kanıtlayan araştırmalardan sonra önlem almaya başladı. İlk kez 1968 yılında ilgili kanunda yapılan düzenlemeyle sofra tuzlarına iyot ekleyebilmemiz için izin verildi. Ancak bu yasa tuzda iyot kullanımını zorunlu kılmıyordu. 1998 yılında Türk Gıda Kodeksi’nde yapılan düzenlemeyle ülkemizde sofra tuzlarının iyotlanması zorunlu hale geldi. Bazı ülkeler bununla yetinmeyip ekmeğe iyot katılması, içme sularının iyot yönünden zenginleştirilmesi ve iyot tabletlerinin yiyecekler ve sulara eklenmesi gibi ek önlemler almakta.