Yaşasın iyilik!

Gülenay BÖREKÇİ / HT CUMARTESİ

Yakın arkadaşlarımdan biriyle konuşuyoruz. Daha doğrusu o içini döküyor, ben dinliyorum. Bana göre derdi dert değil, onun içinse mesele büyük... “Etrafımdakilerin benden söz ederken ‘Dünyanın en iyi insanı’ gibi şeyler söylemesine bozuluyorum” diyor. “Dünyanın en iyi insanı değilim, kötü de olabilirim.” Sanki kötülük bir meziyetmiş, iyilik de tatsız tuzsuz, küçük düşürücü, demode bir şeymiş gibi. Aklıma, verdiği röportajda “İyilik satmıyor. Ne kadınlar seviyor iyi insanı, ne sektörde seviliyorsun, hiçbir şey yapamıyorsun, öyle oturuyorsun” diyen Nejat İşler geliyor. Anlamaya çalışıyorum; belki arkadaşım iyiliğinin mütemadiyen kullanıldığını hissediyor, belki de kötülüğün erdemleri üzerine fazla “edebiyat” dinlemiş. İçini rahat ettirmeyi deniyorum ama ikna olmayacağının farkındayım. Öyle ya, zamanımızın motto’su, “Yaşasın kötülük!” (Bu cümleyi dilinden düşürmeyenler için kötülük cazibeli bir şey; maruz kalan başkalarıysa tabii.)

ADAM PHILLIPS’TEN İYİLİĞİN KISA TARİHİ

Ünlü aktörün ve arkadaşımın yakınmalarında bir haklılık payı olabilir mi? Zira Ayrıntı Yayınları etiketli “Öpüşme, Gıdıklanma ve Sıkılma Üzerine” ve Metis Yayınları’ndan çıkan “Tekeşlilik”, “Kaçırdıklarımız” gibi kitaplarıyla tanıdığımız psikanalist Adam Phillips’in “İyilik Üzerine”sini karıştırırken de benzer şeylere rastlıyorum. “Bütün büyük dinlerin, felsefelerin temelinde iyilik vardır, bizi başkalarına ve dünyaya karşı şefkatli, yardımsever olmaya yönlendirirler” diyen yazar, “iyiliğin kısa tarihi” denebilecek kitabında derin bir çelişkiye de vurgu yapıyor ve iyilik dediğimiz şeyi içten içe sevimsiz, hatta tehlikeli bulduğumuzu anlatıyor. Bakmayın siz ortalığı kaplayan iyilik, güzellik, farkındalık kitaplarına... Phillips’e göre, iyilik üzerine konuşmayı, dinlemeyi seviyoruz ama iş pratiğe gelince durum değişiyor: Çoğu zaman kendimizi yapabileceğimiz küçük iyiliklerden mahrum bırakıyor, dahası bize iyilik edenlere karşı şüpheci yaklaşıyoruz.

‘ŞEYTAN ETKİSİ’, ‘SIFIR’ VE KÜÇÜK BİR İYİLİK SALGINI

Kötülük üzerine yazılmış en çarpıcı kitaplardan biri olan Say Yayınları etiketli “Şeytan Etkisi”nin yazarı Philip Zimbardo’ya bakılacak olursa, kötülüğü seçme sebeplerimiz muhtelif. Birçok şey insanlara kötülük yaptırabiliyor. “Belki takım oyununda öne çıkmak istiyor, belki düzene ayak uydurmak gerektiğini hissediyor, belki hayranlık duyulmaya ihtiyaçları vardır. Belki de, neden olmasın, dışlanmamanın tek yolu budur gibi geliyordur onlara” diyor Zimbardo. İyiliğin de tıpkı kötülük gibi öğrenilebilir ve “bulaşıcı” bir şey olduğunu söyleyen, yani insanların değişebileceğine inanan Zimbardo’nun haklı olmasını umarak Victor Hugo’nun İş Kültür Yayınları’ndan beş cilt olarak çıkan muhteşem “Sefiller”ini yeniden okumaya karar veriyorum.

Çok yeni tarihli bir kitap da iyiliğe bir oyun gibi bakılıp bakılamayacağını düşündürüyor. Tunç Kılınç’ın yazdığı ve Destek Yayınları’ndan çıkan “Sıfır”dan söz ediyorum. Hayranları tarafından “kurumsal hayatın Behzat Ç.’si” diye anılan Kılınç, hem sosyal medyanın takip edilen oluşumlarından Fikir Atölyesi’nin hem de ortamlarda sessiz sedasız bir iyilik trendi oluşturan Faili Meçhul Kıyak Hareketi’nin kurucusu. Başından geçen gerçek bir olaydan yola çıkarak yazdığı kitabında, ölümle başlayan ve hayata doğru akan sıra dışı bir yolculuğun hikâyesini anlatıyor.

Hikâyeye göre, bir trafik kazasından sonra kendini, adını Coldplay’in bir şarkısından alan Peponi diyarında “ölmüş” bulan kahraman, iç sesi yahut çoktan yitirdiği çocukluğu tarafından tuhaf bir serüvene davet ediliyor. (Peponi, Svahili dilinde “cennet” anlamına geliyor.) Yolda ona Albert Einstein’dan Steve Jobs’a, Andy Warhol’dan Patch Adams’a, dilencilerden zenginlere, ermişlerden günahkârlara farklı ruhlar eşlik ediyor. Sonunu söylemeyeyim ama hayatın ne kadar güzel bir şey olduğunu, olabileceğini ölülerden öğreniyoruz. İşin iyilikle alakalı kısmındaysa, yukarıda sözünü ettiğim ve “Sıfır”ın özünü oluşturan Faili Meçhul Kıyak Hareketi duruyor. Kılınç’ın birkaç yıl önce başlattığı FMK’nın büyüsüne kapılanlar hiç tanımadıkları kişilere ufak tefek, gülümseten iyilikler yapıyor ve kural gereği adlarını gizli tutuyorlardı.

Mesela bir park veya kafeden çıkarken çantalarındaki kitabı oraya bırakıyor, apartmanda kapı önlerine konan çöp torbalarını kapıcıdan önce topluyorlardı. Bu şakacı eylem planı sayesinde, iyiliğin yeri ve zamanı olmayan, insanın çok da enerjisini çalmayan bir şey olduğunu hatırlıyorduk. Üstelik yardım edenin anonim kalması, durumu daha da leziz hale getiriyordu. Oyun veya değil, okumaya ve denemeye değer bence.

FMK’yı yaratıcısı anlatıyor

“Sıfır”ın yazarı Tunç Kılınç’a kulak verelim...

“FMK, hiç tanımadığın birine yaptığın ufak bir iyiliğin aslında kendine yaptığın bir iyilik, güzellik olduğu fikrinden doğdu. Bilgisayarınıza indirip çıktısını alabileceğiniz bir de kart hazırladım. Üzerinde, ‘Seni gülümsetebildiysem ne mutlu. Sen de tanımadığın birine bir kıyak yap, bıraktığın tek iz bu kart olsun’ yazıyor. Okuduğun bir kitabı, içinde bu kartla beraber parkta unutmaktan önünden geçtiğin evin posta kutusuna gelmiş elektrik faturasını ödemeye kadar giden küçük güzellikler... Gizem de içeren yaratıcı, üstelik bulaşıcı bir oyun. Anonim olması, karşı tarafın sana borçlu kalmasını engelliyor. Tabii benim için asıl önemli olan FMK’yı bir kez yapıp unutmak değil, bunu alışkanlık haline getirmek... Keşke öyle olsa! Bize verme hazzının kapısını aralayan bu hareket yayılırsa, dünyada kötülük mü kalır?”

MİNİKİTAP

Can Yayınları’nın Minikitap serisini gördünüz mü. Şimdilik Orwell’in “1984”, Kazancakis’in “Zorba”, Kafka’nın “Dava”, Stefan Zweig’ın “Yıldızının Parladığı Anlar”, Vasconcelos’un “Şeker Portakalı” ve Paulo Coelho’nun “Simyacı” romanlarını mini kitap olarak yayınladı. Kitaplar gerçekten minik. Ama kısaltılmış falan değil, tam metin olduğu için bence harika. Mesela yarın Roma’ya doğru yola çıkacağım düşünülürse, bana harika birer yol arkadaşı olacakları kesin gibi... Yılbaşı öncesi hediye alternatifi olarak da mükemmel.

Victor Hugo’nun iyilik önermesi

19’uncu yüzyılın dev eseri “Sefiller”den ne öğrenebiliriz?

Victor Hugo 19’uncu yüzyılın en önemli eserlerinden sayılan romanı “Sefiller”deki Jean Valjean karakterini, arkadaşı olan ama aynı zamanda hayırseverliğiyle tanınan bir işadamı olan eski mahkûm Eugène François Vidocq’un hayatından esinlenerek yazmış. Romandaki bazı bölümler doğrudan bizzat Vidocq’un yaşadıklarıymış, bazı bölümlerse işadamının Hugo’ya gönderdiği mektuplardan kelime kelime aktarılmış. Bu çok karakterli, çok hadiseli ve karmaşık kurgulu roman tabii ki Jean Valjean’dan ibaret değil, yine de onunla ilgili unutulmaz başlangıç bölümlerini hatırlayalım. Ekmek çaldığı için 19 yıl yatan kürek mahkûmu Jean Valjean hapisten çıktığında sabıkalı geçmişi yüzünden kimsenin ona iş vermeyeceğini anlar. Üstelik herkes ona kötü davranmaktadır. Sadece bir psikopos tek geceliğine onu evinde konuk eder. Valjean hapiste olduğu dönemde iyi duygularını o kadar yitirmiştir ki ona şefkat gösteren piskoposun evinden değerli gümüş takımları çalmakta sakınca görmez.

Birkaç saat sonra polis tarafından yakalandığındaysa şaşırtıcı bir şey olur: Ev sahibi polise bütün bu değerli malları Valjean’a kendisinin verdiğini söyler, dahası eski mahkûma iki de gümüş şamdan hediye eder. Yalnız kaldıklarında biraz konuşurlar. Piskoposun tek isteği, Valjean’ın elindekileri satarak elde edeceği parayı namuslu biri olma yolunda harcamasıdır. Olay, karakterin hayatında bir dönüm noktası olur; başka bir isim alarak iş bulur, çok çalışarak zengin ve sevilen biri olur hatta belediye başkanı bile seçilir.

POLİSİYE

Hawthorn ile Child, Kuzey Londralı iki polis dedektifi. Şehirde suç işlenirken, onlar da kanıt peşinde gecenin içine doğru hızla yol alıyorlar. Arabayı Child kullanıyor, fakat araba hareketsiz. Hawthorn genellikle ya rüya görüyor ya ağlıyor. Olayların gizemini çözmeleri gerekirken bir süre sonra kendileri birer gizeme dönüşüyor; roman boyunca kâh bir hayalet arabanın kâh bir kurt sürüsünün arasından bir görünüp bir kayboluyorlar. Şüpheliler yerlerini ilginç karakterlere bırakıyor, polisiye vakalar, absürt olaylara dönüşüyor. Jaguar Kitap’tan çıkan ve Keith Ridgway’in imzasını taşıyan “Hawthorn ile Child”, sıra dışı kurgusu, tuhaf yan karakterleri, kendisine has mizahı ve hüznüyle gerçek bir anti-roman. Ünlü polisiye yazarı Ian Rankin, “Bu yıl beni en çok etkileyen, büyüleyen ve şaşırtan roman oldu. Çoğu dedektif hikâyesinde karşımıza çıkan olay örgüsünün hâkimiyetinden neşeli ve gerçeküstü bir şekilde sıyrılmayı başarıyor” yorumunu yapmış.