"Geri kazanım katılım payı tüketiciye yansır - ilaç hariç"
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın “Üreticiyi, piyasaya süreni ilgilendiriyor” açıklamasına karşın, ambalaj atıklarında geri kazanım katılım payını tüketiciye yansıtamayacak tek sektör ilaç sektörü gibi görünüyor. ÇEVKO Genel Sekreteri Mete İmer’in anlattığına göre 10 Aralık 2018 tarihli yeni yasa “ilaçtan bedel alınacak” diyor ama üretici firmanın geri kazanım bedelini ürüne yansıtma şansı yok. Çünkü fiyatı devlet belirliyor. Maliyeti artmış olacak, o kadar.
İmer diyor ki; “İlaçta iki tip malzeme bulunuyor. Kutu ve koliler geri kazanıma gidiyor ama ‘prömiyer’ denilen ve ilaçla temas eden kısım geri dönüşüme dahil değil. Tehlikeli atık kısmına giren bu malzemenin imhası da halen açık bir nokta. Hastane atıklarına dahil değil, orada bir sıkıntı var. Diğer sektörlerde ambalajlardan alınan pay ise tüketiciye yansır. Bu bir yenilik. Genişletilmiş üretici sorumluluğu. ‘Üretici, piyasaya sürdüğü ambalaj atığı oluştuktan sonraki maliyetlere katkıda bulunacak’ diyor. Bize özgü değil, global bir kavram, OECD’de tanımı var. Belediye ve lisanslı firma da toplasa, üreticinin maliyetine yansıtıyor. Yönetmelik henüz taslak aşamasında. Bizden de görüş istediler. Önce ‘Haziran sonu’ denilmişti, ancak şu aşamada ne zaman uygulamaya gireceği henüz belli değil.”
Haber ilk duyulduğunda sosyal medyada “Yoğurt kabına geri dönüşüm katılım payı ödeyeceğiz” fırtınası kopunca Çevre Bakanlığı açıklama yapıp, “Uygulama, katılım payına tabi ürünleri piyasaya süren işletmeleri ilgilendirir” demişti. Çünkü ambalajatıkları ile akü, pil, lastik, madeni yağlar, elektronik eşya gibi özel atıkların yönetiminde 2005’ten beri faaliyet gösteren yetkili kuruluşlarla hedeflenen artış sağlanamamıştı bakanlığa göre. Geri dönüşümün etkinleştirilmesi için de yeni yasal düzenlemeyle üreticiler geri kazanım payına tabi kılınmıştı.
“BÜTÇE AÇIĞINDAN İHTİYAÇ”
Neden artış sağlanamadığını, İmer’e sordum; o ise artışı grafikle gösterdi. AB ile uyum çerçevesinde 2005’te yayınlanan yönetmelik uyarınca yetkilendirilmiş ilk kuruluş olan ÇEVKO, 13 yılda 6.3 milyon ton ambalaj atığını belgelemiş. 2005’te 162 bin tonla başlamış, geçen yıl 1888 firmayla sözleşme uyarınca 643 bin tonluk yükümlülük üstlenmiş. Plastik, karton/kompozit ve ambalaj atıklarının geri dönüşümü sayesinde ekonomiye yılda 3.6 milyar liralık katkıda bulunduklarını söyleyen İmer katılım payını şöyle açıklıyor:
“Aslında bütçe açığından kaynaklanan bir ihtiyaç. Çünkü yasada da var. Toplanan pay Çevre Bakanlığı’na gitmiyor. ‘Bütçeye kaydolur’ diyor, sonra yapılan başka bir düzenlemeyle Hazine ve Maliye Bakanlığı’na gidiyor. Aynı poşette olduğu gibi. Poşetteki uygulama daha hızlı yürürlüğe girdi yılbaşı itibariyle. Ancak bakkal ve pazarlar nedeniyle poşette denetim kolay değil. Diğer malzemelerde de yetki Maliye’de…”
AMBALAJ ATIĞI ÇÖP DEĞİL
Fakat 82 milyonluk nüfusta ambalaj atığını toplama rakamları da hedefin zorluğunu gösteriyor. Dört yetkilendirilmiş kuruluş var; sözleşmeli firma sayısı beş bin. Oysa Türkiye’de piyasaya ambalajlı ürün süren firmaların sayısı 70 bin. Yasaya göre il ve ilçe belediyeleri evsel atıkla ambalaj atığını ayrı toplamakla yükümlü. ÇEVKO, bin küsur belediyenin 30 milyon nüfusu kapsayan 148’i ve ayırma lisansına sahip 65 firmayla çalışıyor. Maddi katkının yanı sıra kumbara, konteyner, iç mekan kutusu, poşet ve pet kafes gibi ayni destek de yapılıyor.
Peki belediyeler ve tüketiciler olarak ayrıştırma/toplama işinde hangi noktadayız? Yasaya göre belediyeler, evsel atıkların toplanması için kullanılan araç kapasitesinin en az yüzde 20’si kadar ambalaj toplama hacmine sahip araç bulundurmak zorunda. Biz tüketiciler olarak o yüzde 20’yi dolduracak kadar ambalaj ayrıştırıyor muyuz? Mete İmer anlatıyor:
“Biz 28 yıldır ‘ambalaj atığı çöp değildir’ diyoruz. Belgeleme gereken 13 tip mutfak atığını ayrı biriktirmek zor. Mesela yoğurt kabının geri dönüşümü ayrı, evde ayrı biriktirecek yer yok. Cam ayrı konulmalı. Depozitodan 25 kuruş alınmayacaksa organik atıklardan ayrı biriktirilerek cam kumbaralarına atılmalı. Bazı belediyeler başarılı, bazıları ise hiçbir şey yapmıyor. Kayıt dışı toplanıp istatistiklere girmeyen ambalajlar da var. Kadıköy’de belediye mavi poşet verip her hafta ambalaj atıklarını araçla bir arada topluyor. Tüketiciye düşen camı ayırıp vermek. Apartman yöneticisi sorumlu, yasada yaptırımı var. Ceza kesilebilir ama seçimler nedeniyle kimse vatandaşı üzmek istemiyor. İlerlemek için denetim ve yaptırımı sağlayacak bir çevre ajansının kurulması gerekiyor. Birçok Avrupa ülkesinde var.”
YEPYENİ BİR UYUM SÜRECİ DAHA
Sıfır atık vizyonu ve geri dönüşüm, iklim değişikliği ile mücadelede önde gelen konu başlıklarından biri. Bu nedenle AB üç yıldır “döngüsel ekonomi” paketi üzerinde çalışıyor. Al-kullan-at’tan döngüsel ekonomiye geçiş, sadece Türkiye değil, dünya için yeni bir kavram ve gelecekte iş modellerini kökten değiştirecek.
Döngüsel ekonomi, hammadde temininden üretim sürecine, ambalaj atığı yönetiminden depolama alanına üretici sorumluluğunu genişletiyor. Bir yıl önce Avrupa Parlamentosu’nda kabul edilen yasal düzenlemeye göre 2021’den itibaren tek kullanımlık plastik ve polistren malzemeler yasaklanıyor. Kulak çubuğu, pipet, plastik çatal-bıçak, köpük bardak vs’nin yasaklanma nedeni, deniz çöpünün yüzde 80’den fazlasının plastikten oluşması.
AB’nin yeni geri dönüşüm hedefleri iddialı: 2029 itibariyle plastik şişelerin yüzde 90’ı toplanacak, 2025’te yüzde 25’inin, 2030 itibariyle de yüzde 30’unun geri dönüştürülmüş malzemeden üretilmesi zorunlu olacak. AP, “Kirleten öder”ilkesi doğrultusunda, maliyetlerin üretici tarafından karşılanacağını tartışıyor. Tütün ürünleri ve balık avlama malzemelerinde de genişletilmiş üretici sorumluluğu uygulanması gündemde. Hesaplara göre döngüsel ekonomiye geçiş, atık önleme ve tekrar kullanım sayesinde şirketlere yılda 600 milyar Euro’luk tasarruf sağlayacak.
Dolayısıyla Türkiye’nin de ufkunda, ticaret ortaklarıyla ilişkisini sürdürebilmesi için bu yeni modele uyum görünüyor.
