Yerli aşı üretimini kim finanse edecek

Zengin ve yoksullar arasındaki aşı uçurumu Dünya Sağlık Örgütü Başkanı Ghebreyesus’un deyişiyle etik faciasına dönüşmek üzere. Muğlak kalmasın, rakamlar konuşuyor. Amerikan Duke Üniversitesi araştırmacılarının tahmini rakamlarına göre mevcut aşı dozlarının yüzde 60’dan fazlası dünya nüfusunun yüzde 16’sına gitti.

Üst gelir grubu ülkeler daha aşıların etkinlik ve güvenlik testleri bitmeden riski göze alarak sözleşmelerini yapalı aylar geçti. Ancak yeni varyant kaynaklı üretimde yavaşlama ve tedarikte aksamalar nedeniyle kimsenin elinde yeterli aşı yok, programlar aksadı. Bu durum ülke nüfuslarının ihtiyacını karşılamak üzere yerli aşı çalışmalarını hızlandırdı. Örneğin İtalya AB bünyesinde olduğu halde onaylı üç aşıdan yeterli doz gelmediği için ReiThera şirketinin çalıştığı yerli aşıya umut bağladı. Dünya çapında klinik deney aşamasında en az 63 aşı olduğu biliniyor.

Yerli aşı konusunda bizde de haber çok. Sağlık Bakanı Koca’nın açıklamalarına göre en az dört aşı çeşitli faz aşamalarında. Erciyes Üniversitesi’nin geliştirdiği aşı Faz 2 deneylerine başladı, nisan ayında Faz 3’e geçilecek. Diğer üç aşı da Faz 1 aşamasına geçti, geçecek. Üretim için Sağlık Bakanlığı’na başvuruda bulunduğunu açıklayıp, aşının niteliğiyle ilgili derinlemesine bilgi veren bilim insanları var. Burundan spreyle uygulanan aşı dahil. Müjde çok ama seri üretime hangi kaynaklarla geçilecek, o konuda bilgi yok. Bilimin tıbbi malzemeye dönüşümü için gerekli finansman nereden gelecek?

ABD ve Avrupa Birliği, geçen yılın başlarından itibaren aşı geliştirme çalışmaları için ilaç şirketlerine milyarlar akıttı. Örneğin BioNTech’in partneri Pfizer kendi kasasından 2 milyar dolar yatırımdan sonra ABD’yle hemen 100 milyon doz aşı için 1.95 milyar dolarlık sözleşme imzaladı. Amerikan Yönetimi daha aşı çalışmaları bitmeden hızlandırma programı Operation Warp Speed çerçevesinde ar-ge ve üretim için endüstriye 11 milyar dolar aktardı. Pfizer’ın yanı sıra Johnson & Johnson, Moderna, Novavax, AstraZeneca ve Fransız Sanofi ve İngiliz partneri GSK da dahil.

Avrupa Birliği, aşı araştırmaları ve üretimi için ilaç şirketlerine 2.7 milyar Euro tutarında destek sağladı. AB’nin düşük ve orta gelir düzeyindeki ülkelerin ihtiyacını karşılamak üzere oluşturulan aşı erişim platformu COVAX’a katılım payı 800 milyon Euro. Bir başarı hikayesi olarak BioNTech, mRNA aşısının temelindeki yeni teknolojileri daha önce AB’den aldığı 9 milyon Euro fon sayesinde geliştirdi; Kovid-19 aşısı için de Avrupa Yatırım Bankası’ndan AB teminatıyla 100 milyon Euro kredi aldı.

AB’nin AstraZeneca ile yaşadığı krizin temelinde de bu firmaya 300 milyon Euro fon sağlamış olması yatıyor. Önce Pfizer üretimi yavaşlattı, ardından AstraZeneca mart sonuna kadar AB’ye vereceği doz miktarını 80 milyondan 31 milyona düşürünce, hele de İngiltere ve diğer alıcılara tedarikte aksama olmayınca Brüksel ile şirket arasında söz dalaşı başladı. AB, onay öncesi 300 milyon doz için anlaşma yapmıştı. Ancak onay sonrası miktar düştüğü için Komisyon’un aklında iki ihtimal var; ya söz verilen dozda aşı üretilmedi, ya da başkalarına satıldı. AstraZeneca aşısının ileri yaştaki etkisi de tartışmalı.

AŞI ÜRETİCİLERİNİN B PLANLARI

İtalya, 27 üyeli bloktan payına düşen 11.4 milyon doz alacaktı AstraZeneca’dan. Hükümet, şirketin tavrını "kabul edilemez” diye niteledi. Diğer yandan küçük bir biyoteknoloji firması olan ReiThera’nın üreteceği yerli aşı çalışmalarına 81 milyon Euro kaynak aktardı.

ReiThera İtalya’nın aşılama stratejisinin ayrılmaz parçası diye niteleniyor. Ancak şöyle bir tartışma var; bazı bilim insanları kaynakları yeni bir aşıya kanalize etmek yerine, etkinliği kanıtlanmış aşıların üretim kapasitesini genişletmeye katkıda bulunmanın daha akılcı olduğu görüşünde. Ayrıca büyük firmaların aşılarında gecikmeler varken yeni aşıları denemenin etik dışı olacağı da söyleniyor. Sanofi’yi örnek gösteriyorlar. Fransız firması kendi aşı çalışmasında tökezleyince, rakibi Pfizer’ın aşısından 100 milyon doz üretme yoluna gideceğini açıklamıştı. Fransa’nın en büyük ilaç firması Sanofi aşının testlerini bitiremediği gibi Avrupa çapında 1700 kişiyi işten çıkaracağını açıkladı. Bu durum üretimin aksamasına neden olacak.

İtalyan ReiThera yetkilileri de kendi aşıları beklenen etkiyi göstermediği takdirde, AstraZeneca aşısının üretimine geçebileceklerini belirtiliyor. Ancak bu “B Planı”, şimdilik kendi aşılarının daha etkili olacağını umut ediyorlar. Yurt dışından talep olduğu takdirde de Brüksel merkezli Univercells ile işbirliğine giderek üretimi artırmayı planlıyorlar. Şirketin CEO’su Antonella Folgori, Faz 1 deneylerinin yüzde 90 başarıyla tamamlandığını, ancak gelecek aşamaların henüz belirsiz olduğunu söylüyor.

Eylül ayında kullanıma hazır hale gelmesi planlanan yerli aşıyla ilgili tek mesele para değil. Aşı rekabetinde piyasa kızıştığı için bazı temel bileşenlerin alımında uzun bekleme listeleri var. Üretim için istihdam yüzde 35 artırıldı, yeni teçhizat alındı. Firma yetkilileri şişe sıkıntısı bile olabileceğini söylüyor.

EN CİMRİ MODERNA

Aşı üreticileri kamu kaynaklarından ar-ge ve üretim desteği alıp aşılarını zenginlere satarken, alt gelir grubu ülkelerin kullanımı için COVAX’a da katkıda bulunuyorlar. Öne çıkan üreticilerden AstraZeneca’nın taahhüdü 170 milyon doz; Pfizer’ın 40 milyon doz. Johnson & Johnson 500 milyon doz, Sanofi-GSK ise 200 milyon doz sözü verdi. ABD’den başlayarak en erken onayı alan Amerikan Moderna firması ise aşıya eşit ve adil erişimi hedefleyen COVAX’a henüz katkıda bulunmuş değil.

Üstelik 4.1 milyar dolarla en fazla destek alan ve mRNA aşısını en pahalıya satan üretici konumunda. Ayrıca pandeminin başladığı 2020 ocak ayında CEPI’den (Coalition for Epidemic Preparedness Innovations) gelen 900 bin dolar da var. CEPI, salgın hastalıklara karşı aşı geliştirme projelerini finanse etmek için kamu, özel, hayırsever ve sivil toplum kuruluşlarından bağış alan bir vakıf. CEPI ile anlaşma gereği Moderna’nın aşının adil dağıtımı ilkesine bağlı kalması gerekiyor. Ancak şirket sürecin işlediğini söylemekle yetiniyor. Cenevre’deki Global Sağlık Merkezi’nin bir yetkilisi ise “Moderna, en fazla kâr getiren pazarların dışında kimseye aşı vermeye niyetli görünmüyor” diyor.

Üretimin büyük kısmını ABD, Kanada ve AB’ye yönlendiren Moderna’nın Filipinler, Kolombiya ve Meksika ile de anlaşması var. Ancak henüz bekleme listesindeler. Şirket ise borsadaki yükselişiyle yönetici ve yatırımcılarının servetine servet katıyor.