Enerjiden tasarrufun bir yolu daha var – eğer köstebeksen

Enerji Bakanlığı “Aklınla Verimli Yaşa” başlığıyla enerjiden tasarruf kitapçığı yayınladı. İçerik, dört dakikalık duştan, düdüklü tencerede yemek pişirme ve ön yıkamasız çamaşır gününe bilinen önlemlerle bezeli, yeni bir keşif yok. Fakat şüpheci, alaycı ve lafı-nasıl-da-gediğine-oturttum tayfası aport vaziyete geçti. Kısa mesafeleri yürümek, alt katlara asansör yerine merdivenle çıkmak gibi önlemleri “şaka değil” gibi nidalarla “ilginç” bulan bazı sitelerdeki bedensel, zihinsel ve bilişsel kapasiteyi de ben ilginç buldum.

Sosyal medyada tedbirleri emir telakki edenler, hatta dikta havası sezenler oldu. “Tavsiye niteliğindeki kısıtlamaların iklim değişikliği yasası çerçevesinde baskıcı bir yöntemle zorla dayatılacağını” söyleyenler çıktı.

Nasıl yani? Börek piştikten sonra ortama ısı yaymak üzere kapak açık bırakılmış mı diye fırın kontrolörleri denetime mi gelecek?

Veya kum saati zaptiyeleri mi basacak duşakabinleri?

Aslında bakanlık dört dakikalık duş için “banyoya kum saati koyun” demese daha iyiydi. Çamaşır kurutma makinesi kullanmamayı “taş devri” sayan, çamaşır makinesinde kısa programı derede çamaşır yıkamakla bir tutanlara çanak tutmanın alemi yoktu.

Alışınca insan kendi vücut saatiyle bile ölçebiliyor. 2008’de yağışsız geçen İstanbul kışı sonrası duşta su tasarrufu uyarısı yapılmıştı – kum saatsiz! O gün bugündür aklımda… Kadir Topbaş “Banyoda sabunlanırken bol bol su aksın demeyin, suyu kapatsın insanlar. Beyler de eski usul tasta tıraş olsunlar” diye tavsiyede bulunmuştu. Dediğine göre kendisi öyle tıraş oluyordu rahmetli.

Ama aynı günlerde yağmurlu bir bahar sabahı işe giderken bir baktım otomatik fıskiyeler son tazyik Akmerkez’in karşısındaki çimleri suluyor, o da ayrı. İnsanın tasarrufa katılım şevki zayıflıyor.

Nitekim şimdi “Peki siz devlet olarak hangi önlemleri alıyorsunuz? Makam otoları ne olacak” diye soran vatandaş da haklı.

Aklı komploya yatkınlar ise bakanlık sitesinden alıntıyla “Avrupa’da olanlar bizde de olacak, neyi nasıl ne kadar kullanacağımızı şimdiden yazmışlar” diye alarm veriyor. Avrupa’da olanı nasıl algılıyorsa artık. Evet ışıkları fazla yakıyorlardı, şimdi kıstılar; Berlin’deki Bellevue sarayı dahil – bilmeyen orada kimin oturduğuna baksın. Rus gazına fazla bağımlı Almanya, nükleer santralleri devreden çıkarma programını erteledi. Son olarak da Kuzey Akımı boru hatlarında sızıntıya yol açan patlama neyin nesi, sabotaj ise kimin işi, onu bulmaya çalışıyorlar.

ÖNLEMLERİ BEĞENMEYENE ORİJİNAL BULUŞ

Küresel ısınma ve iklim değişikliğine karşı en azından milenyumun başından beri bildiğimiz önlemleri bilip de ukalalık eden veya bilmeden cehaletten bulaşanlar için el değmemiş yeni bir tasarruf önlemi var.

Ancak bunun için beyin volümünde ıskontoya gitmeleri gerekiyor; yani kafatası içindeki organları yeterince küçük değilse.

Çok orijinal bir buluş; Avrupa’nın farklı iklimlerinde yaşayan köstebeklerle ilgili. Max-Planck Enstitüsü araştırmacıları yapmış, Royal Society Open Science dergisinde yayınlandı. Zaten 60 ila 120 gramlık köstebeklerin kış şartlarında enerji tasarrufu için kafatası ve beyinlerini küçülttüklerini tespit etmişler. Aslında kır faresi, gelincik ve kakımlarda da rastlanan bir durummuş ama hangi şartlarda, neden ve nasıl’ını yeni keşfetmişler.

Metabolizması çok hızlı çalışan minicik köstebekler, araştırma yazarlarından Dina Dechmann’ın deyişiyle turbo şarjlı Porsche motoru gibi enerjiyi hızla yaktığından soğuk havada göç etmek veya kış uykusuna yatmak yerine beyin büzüştürme yöntemiyle evrim sürecine dayanmışlar.

Acaba kış şartlarında yiyecek kıtlığı mı bu değişime neden oluyor diye kuzey köstebekleriyle İber yarımadasında yaşayanlar karşılaştırılmış. Bunun için müze koleksiyonlarındaki kafatasları ölçülmüş. Sadece yiyecek kıtlığından olsa, İspanya’da yaz sıcağında gıda kaynakları azalan köstebeklerin beyninin de küçülmesi gerekir. Fakat güneyde beyin ebadında değişim olmadığı görülmüş. Kuzeydeki köstebeklerin yiyecek kıtlığından değil, soğukta enerji tüketimini azaltmak için beyinlerini yüzde 11 oranında küçültüp, yaz gelince yüzde dört oranında büyüttükleri sonucuna varılmış. Yani ortalama beş yıllık ömürlerinde beyin taksit taksit küçülüyor.

Bazı memelilerdeki bu beyin küçültme olayına “Dehnel fenomeni” adı veriliyor. Polonyalı zoolog Gustaw Dehnel ilk kez 1950’lerde yaptığı araştırmada kır farelerinin kışın küçük, yaz aylarında ise daha büyük beyinle var olduğunu ortaya çıkarmış, nedenini yiyecek kıtlığı olarak açıklamıştı. Kır farelerinin ömrü bir yılı ancak buluyor, devam takibi yok. Dehmann ve ekibi aynı fenomeni gelincik ve köstebeklerde ömürleri boyunca gelişen mevsimsel süreç olarak gözleyebiliyor. Şimdi Dehmann’ın görüşüne göre madem ki uzaktan akraba memeli grupları kemik ve beyin dokusunu küçültüp büyütebiliyor, bu keşif Alzheimer ve osteoporoz araştırmalarına da katkıda bulunabilir.

Bilime güvenirsen biyolojik sırların deşifre edilmesini bekleyebilirsin.

Bu arada hemen hemen kör olan köstebeklerin dokunma ve koku alma duyularıyla böcek, solucan, larva ve salyangozun yanı sıra kertenkele ve küçük kemirgenlerini yediğini belirtelim.

Böcek demişken…

Enerji Bakanlığı’nın tasarruf önlemleriyle ilgili yayını üzerine bilimden bihaber bazı çokbilmişler, karbon ayak izi kısıtlamalarının başladığını ve karbon salımı oyununa gelmemiz halinde seyahat ve et kısıtlamaları geleceğini, protein için böcek yemeye mahkum edileceğimizi de ilan etti. Mahkûmiyet mi? Halen Güney Amerika, Asya ve Afrika’da dünya nüfusunun yüzde 80’ini oluşturan popülasyon böcek tüketiyor. Ekologlara göre 2050 sonrası 10-13 milyarlık dünya nüfusu ancak böcek çiftçiliği sayesinde beslenebilecek.

Binlerce bilim insanının çalışmasıyla artık kanıtlanmış küresel ısınmaya inanmayanların köstebeği taklit etmesi de zor. Çünkü küçültmek için insana beyin lazım.