Tasdik, zihnin en az iki tasavvur arasında hüküm ilişkisi kurarak yapmış olduğu işlemin ve bu işlemin çıktısının adıdır. Kelime anlamıyla 'doğrulama, doğruluğunu onama, ileri sürme' anlamlarına gelir ancak İbn Sina ile mantık sisteminin anahtar terimlerinden biri haline gelmiş ve hem bilginin-bilmenin, hem de formel anlamda bilmeyi konu edinen mantığın, tasavvur ile birlikte iki ana kısmından birine ad olmuştur.
Tasdik için konu (mevzu) diye isimlendirilen basit ya da bileşik bir tasavvur ile yüklem (mahmul) diye isimlendirilen basit ya da bileşik bir tasavvur; veyahut da önbitişen (mukaddem) diye isimlendirilen bileşik bir tasavvur ile ardbitişen (tali) diye isimlendirilen başka bir bileşik tasavvur gereklidir; zihin bu iki tasavvuru hüküm olarak bağladığında tasdik meydana gelir. Hüküm ile kastedilen, bir şeyin bir şeye olumlama (icab) veya olumsuzlama (selb) şeklinde isnat edilmesi, nisbet edilmesidir; bu hükümle birlikte söz konusu tasavvurlara tasdik denilir.
Tasavvurlarımız için doğruluk veya yanlışlık söz konusu değil iken tasdiklerimiz, vakıasına mutabık olup olmaması; olgusal gerçekliğiyle örtüşüp örtüşmemesine binaen doğru ya da yanlış olabilen bir yapıdadır.
Tasdik, zihindeki bileşik tasavvurların veya sözün içeriğinin, kendisine has varlık düzlemiyle (nefsu'l-emr) örtüştüğünün kabulüdür; zihnin bu yöndeki ikrarı ve iz'anı; onaması ve onaylamasıdır. Zihnin, iki tasavvur arasında kurmuş olduğu nispetin, bizatihi kendinde de böyle olduğunu; varlıkta da tasavvur ettiği gibi olduğunu ileri sürmesidir. Gerçekte böyle olmayabilir; ancak tasdikte asl olan, kişinin, olumlu ya da olumsuz, söz konusu anlamın, gerçekliğiyle örtüştüğüne inanması, bunu zihnen kabullenip ileri sürmesidir. Dolayısıyla tasdikin en temel formu olan her bir önermenin alt metninde, aslında içeriğinden bağımsız bir şekilde "şu doğrudur ki â¦" kalıbı yer almaktadır. Mesela "Hava, yağmurludur" dediğimizde aslında örtük ve hazfedilmiş bir şekilde "şu doğrudur ki (it's true that) Hava, yağmurludur" demiş oluruz.
Tasdikin yalın formuna önerme (kaziyye) denilir. Bileşik formda ise analoji (temsil), tümevarım (istikra) ve tümdengelim (kıyas) gibi akıl yürütme ve çıkarımda bulunma türleri yer alır. Maddesi ve içeriği bakımından ise tasdik klasik mantıkta Burhan (Bilimsel bilgi), Cedel (Diyalektik bilgi), Hatabe (Retorik bilgi), Safsata (Yanıltıcı bilgi) ve Şiir (Poetik bilgi) olmak üzere beş sanat şeklinde karşımıza çıkar.
YAZAR
Ferruh Özpilavcı
