Habertürk
    Takipde Kalın!
      Günlük gelişmeleri takip edebilmek için habertürk uygulamasını indirin
        Tubitak Ansiklopedi Bitki Coğrafyası Nedir?

        Bitki örtüsünün dağılışının, bu dağılışa etki eden faktörlerin ve çevresiyle olan ilişkilerinin incelendiği bir bilim dalıdır. Bitki örtüsü, toprağın süpürülerek kaybolmasını yani toprak erozyonunu önleyen önemli bir faktördür. Toprağa humus gibi çok verimli bir unsuru katan yine bitki örtüsüdür. Ayrıca bitki örtüsü, toprak suyunun akışla kaybolmasını önler; suyun toprağa sızmasını kolaylaştırır. Bu açıdan bitki coğrafyası önemlidir. Bitki coğrafyası, her ne kadar konusu bitkiler olsa da kesinlikle bir Botanik bilimi değildir. Çünkü botanikçi hem tek tek bitkilerin morfolojisi, anatomisi, fizyolojisi, ekolojisi ve sistematiğini çalışır hem de bitki topluluklarını inceler. Bitki coğrafyacısı ise araştırmalarında, botanikçiden farklı olarak daha çok bitki formasyonları ve bunların yeryüzündeki dağılışlarının nedenleri üzerinde durur. Florayı bütünüyle değil, çalı ve ağaç gibi bitki toplulukları şeklinde ele alır ve bu toplulukların dağılışını açıklamaya çalışır. Bu dağılışa etki eden faktörleri ve çevre ile olan ilişkilerini ortaya koyar. Bunu yaparken yetişme yerinin, iklimin, toprağın ve canlıların etkilerini yeryüzünün jeolojik gelişimini göz önünde tutarak aydınlatır. Özetle botanikçi sadece bitkilerin yeryüzünde dağıldıkları yerleri belirtmekle yetindiği halde bitki coğrafyacısı için önemli olan, bitkilerin dağılışı kadar bu dağılışın sebepleridir. Bunlara rağmen her iki bilim dalının ana konusu bitkidir.

        Bitki örtüsü üzerinde birinci derecede etkili olan yetişme şartlarının başında iklim gelir. Bilindiği gibi iklim, sıcaklık, yağış, nem, ışık ve rüzgar gibi elemanların bir bütünüdür. Bitki türleri ve topluluklarının dağılış ve yayılış alanları ana hatlarıyla iklim elemanları tarafından belirlenir. Yeryüzünde büyük iklim bölgelerine uygun olarak gelişmiş bitki kuşaklarının bulunması, iklimlerde görülen değişmenin öncelikle bitki tür ve topluluklarında görülmesi, bitki örtüsü üzerinde iklimlerin rolünü yansıtır.

        Bitkilerin yetişme şartlarından ikincisi topraktır. Bitki, hayatı için lazım olan bütün mineral ve tuzları topraktan, kökleri vasıtasıyla alır. Buna karşın toprağın rolü, iklim şartları yanında genellikle ikinci derecede kalır. Farklı toprak şartları, belirli iklim şartları içinde gelişmiş olan bitki topluluklarının dağılışında yerel değişikliklere yol açabilir. Öyle ki bazı bitkiler özel toprak şartlarına uyum sağlamakta ve yaşamlarını ancak uyum gösterdikleri topraklar üstünde sürdürmektedirler. Toprağın fiziksel özelliklerinin farklı olması, üzerinde gelişen bitki örtüsünü de farklılaştırır. Toprağın fiziksel özellikleri, toprağın havalanması, suyun toprağa sızması, suyun toprakta tutulması, bitki besin maddelerinin depolanmasını büyük ölçüde belirler.

        Bitki türlerinin yayılışı ve yoğunluğu üzerinde toprak ve iklim şartları kadar bakı, yükselti, eğim ve dağ sıralarının uzanış yönü gibi topoğrafik elemanların da önemli rolü vardır. Ancak iklim ve toprak bitki örtüsü üzerine doğrudan doğruya tesir ettikleri halde topoğrafyanın bitkilere tesiri dolaylıdır. Topoğrafyadaki farklılaşma, bitki türlerinde ve bunların kademelerinde kısa mesafede değişmelere neden olur. Bununla beraber daha az engebeli bölgelerde bile değişiklik belirgindir. Bitkilerin aradığı özelliklerin oluşması dağ, ova, vadi ve depresyon gibi farklı topoğrafya şekillerinin bir arada bulunması sayesinde gerçekleşir.

        Bitkiler yeryüzünde topluluklar halinde bulunur. Aynı türden veya cinsten bitkilerin bir arada oluşturdukları en küçük bitki topluluğuna birlik denir. Örneğin meşe, kayın, kestane birliği gibi… Aynı cinsten veya ayrı cinsten olan, dış görünüşleri ve yaşam şekilleri benzeyen bitkilerin bir araya geldiği topluluklara bitki formasyonu adı verilir.

        Başlıca bitki formasyonları orman formasyonu (ağaç formasyonu), ağaççık veya çalı formasyonu, ot formasyonu, tundra formasyonu, çöl formasyonudur. Orman formasyonu yetişme şartlarının ağaç yetişmesine imkan verdiği yerlerde gelişen ağaçlardan oluşan bitki formasyonudur. Tropikal ve subtropikal bölgelerin yağmur ormanları, orta kuşağın daimi yeşil yağmur ormanları örnek gösterilebilir. Ağaççık veya çalı formasyonu, ormanların tahribi sonucunda oluşan 3-4 m boyundaki ağaçların (maki, garig gibi) meydana getirdiği bitki formasyonudur. Ot formasyonu yetişme şartlarının ağaç yetişmesine elverişli olmadığı, belirli zamanlarda yağan yağışa bağlı olarak yetişen ot cinsinden bitkilerin (step, savan gibi) meydana getirdikleri bitki formasyonudur. Tundra formasyonu kutba civar bölgelerin, özellikle kuzey Kanada, kuzey Avrupa ve kuzey Sibirya'da yılın büyük kısmının karla örtülü olduğu, donmuş toprak sahalarında görülür (cüce söğüt, cüce huş gibi). Çöl formasyonu ise yıllık yağış değerinin 250 mm'nin altında olduğu sahalarda, çok kurakçıl cılız ve seyrek bitkilerden oluşan, türce fakir formasyondur.

        Benzer yaşama koşullarına sahip bitkiler, geniş alanlarda bitki toplulukları oluşturur. Bu bitki toplulukları bir araya gelerek flora bölgelerini meydana getirir. Benzer flora bölgeleri de dünya flora alemlerini oluşturur. Yeryüzünde altı flora bölgesi tanımlanır. Bunlar; Holarktik, Paleotropik, Neotropik, Antarktik, Australis ve Kapensis flora alemleridir. Holarktik Kuzey yarım kürede yer alan ve tropikal kuşak dışında kalan tüm karalarda yaşama imkanı bulan bitki topluluklarını, Paleotropik orta ve Güney Afrika ile Güney ve Güneydoğu Asya karalarının oluşturduğu alanlardaki doğal bitki topluluğunu, Neotropik Orta ve Güney Amerika karaları üzerinde gelişmiş doğal bitki topluluğunu, Antarktik Güney Amerika'nın güneybatı kesimleri, Güney Georgia adaları, Kerguelen Adaları, Macquarie adalarından oluşan sahalardaki bitki topluluğunu, Australis Avustralya kara parçasına ait, çoğunluğu endemik olan bitki topluluğunu, Kapensis ise Neotropik kuşak içinde bulunan, yıllık yağışların 2/3'ünden fazlasını kış döneminde alan ve genellikle maki olarak nitelendirilen çalı formasyonlarından oluşan bitki topluluğunu meydana getirir. Türkiye, bu ana flora bölgelerinden Holarktik kuşak içinde yer alır. Bu alem içerisinde bulunan Avrupa-Sibirya, Akdeniz ve İran-Turan flora bölgelerine ait türler ülkemizde de yetişmektedir. Türkiye'nin Karadeniz Bölgesi kıyıları, Avrupa-Sibirya flora bölgesinde yer almaktadır. Bu flora bölgesi ülkemizde iki bölümden oluşmaktadır. Ordu - Melet Irmağı sınır olup batısında kalan kısım Öksin flora bölümünü, doğusu ise Kolşik flora bölümünü oluşturur. Marmara denizinin güney kıyıları ile Ege ve Akdeniz bölgeleri, Akdeniz flora bölgesinde yer alır. İç ve Doğu Anadolu bölgeleri İran-Turan Flora bölgesine dahildir. Güneydoğu Anadolu'nun step alanları da İran-Turan bölgesinin Mezopotamya flora bölümüne girer. Ülkemizin bitki türleriyle ilgili bir diğer özelliği de endemik ve relikt bitkilerin sayısının fazla olmasıdır. Jeolojik devirlerdeki iklim değişiklikleriyle esas yetişme bölgesinin dışına yayılmış, sonra yayıldığı bu yerlerde iklim ve toprak şartlarının uygun olduğu dar alanlarda bulunan bitkilere relikt (kalıntı) bitkiler denir. Yine Türkiye'de yetişen doğal bitki türleri içerisinde, dünyada yetişme alanları sınırlı olan ve genellikle bu bulundukları dar alanlarla sınırlı kalan türler de zengin olarak bulunur. Bunlara endemik tür denilmektedir. Bugün Türkiye'de doğal olarak yaşama imkanı bulan 12.000'e ulaşan sayıda tür bulunmaktadır.

        YAZAR

        Duran Aydınözü

        KAYNAK

        • Atalay, İbrahim. Vejetasyon Coğrafyasının Esasları. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1990.
        • Dönmez, Yusuf. Bitki Coğrafyasına Giriş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları, 1976.
        • Dönmez, Yusuf. Bitki Coğrafyası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları, 1985.
        • Erinç, Sırrı. Vejetasyon Coğrafyası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları, 1977.
        • İnandık, Hamit. Bitkiler Coğrafyası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları, 1969.
        • İzbırak, Reşat. Bitki Coğrafyası. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1963.
        • Saraçoğlu, Hüseyin. Bitki Örtüsü Akarsular ve Göller. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Öğretmen Kitapları Dizisi, 1990.