Her şey zeytinle başlar, Dr. Berrin Akın'la söyleşi
Ayvalık, endüstriyel peyzajıyla Unesco Dünya Mirası geçici listesine girdi. 15 yıldır Ayvalık Kent Mimarisini çalışan Dr. Berrin Akın'a sorduk: Nedir bu "endüstri mirası" kavramı?
Ağaçların bilgesi, zeytindir. Bütün ağaçların ilkidir. Ömrü çok uzundur. Bu yüzden ölümsüz ağaç da denir.
Yakın bir zamanda hayatını kaybeden, ömrünü zeytine adamış,Ayvalıklıların çok sevdiği Ahmet Sucu’nun da dediği gibi; "Ayvalık'ta her şey zeytinle başlar."
16 yıldır devam eden Geleneksel Zeytin Hasadı Festivali ile ölümsüz ağacın meyvesinin üretime katılmasını kutladık geçtiğimiz günlerde. Festivalin bu yılki teması "Bilge ağacın altında, Ayvalık Unesco yolunda" idi.
Endüstriyel peyzajıyla Unesco Dünya Mirası geçici listesine giren Ayvalık'ın tüm bu mirasının oluşum sürecinde zeytin yine başrolde. Endüstriyel peyzajın ne olduğunu, Ayvalık için ne anlama geldiğini, endüstri mirası kavramının ne olduğunu, 15 yıldır Ayvalık Kent Mimarisi çalışan, bu seneki festivalde karşılaştığımız Ayvalıklı bir Sanat Tarihçisi olan Dr. Berrin Akın'a sorduk.
İşte zeytinle başlayan Ayvalık Endüstriyel Peyzajının öyküsü...
Sanat tarihi bilinçli bir seçim miydi?
Tarihi kentlerin birinde doğan şanslı sanat tarihçilerden biriyim. Dedemin evi burada Küçükköy’de. Bir çocuk olarak o evin bende bıraktığı izler var. Sokak kapısı ve yağ küpleri bellekte. Ayvalık’ta Sakarya’da okudum. Yüksek tavanlı ahşap sınıfların içine kemerli kapılardan geçerek varırdık, Bunlar da hafızamda. Sonra Ayvalık’ta yaşadığımız yokuşlu sokağımdan aşağı iner inmez, büyük kapılı güzel evler başlardı. Alışveriş yaptığımız dükkanlar, önünden geçmemizin yasak olduğu bir çok kahvehane, sahile çıkmak için kullandığımız ara sokaklardaki değişik büyük yapılar...
Çocukken deniz kenarındaki fabrika borusunun sesiyle saatin kaç olduğunu anlardık. Bazen keskin bir yağ kokusu yakardı genzimizi. Ayvalık ile ilgili ilk izlenimlerim diyebilirim. Ayvalık değişikti, farklıydı, özgündü diyebilmek için biraz büyümem gerekti. Ama bu izler daha sonra benim yol haritam oldu. Sanat Tarihi okudum ve Ayvalık ile ilgili akademik çalışmalar başladı. Lisans tezinde kiliseleri, sonra yüksek lisans tezi ile Ayvalık evlerini çalıştım. Ama Ayvalık sadece evler, kiliseler değildi. Kent dokusunun en önemli parçaları hala yoktu. Sahile inmek için kullandığımız ara sokaklardaki yapılar (atölyeler, depolar) lazımdı, sahil boyu uzanan fabrikalar lazımdı. Yerleşimdeki o yapılar çok yıllar görünmedi. Birçoğu değersiz, önemsiz, atıl yapılardı. Ben doktora tezimde bu yapıları çalışmaya karar verdiğimde Ayvalık’ı anlayacağımı, onun tarihini idrak edeceğimi ve bu kent dokusunu çözümleyeceğimi biliyordum. Endüstri Mirası kavramı ile tanıştım.
Endüstri Mirası nedir?
Endüstri Mirası kavramı, endüstriye yönelik olarak gerçekleştirilen yapı stokunun günümüze aktarımı ve değerlendirilmesini içeren basit mekanik aletlerden, geniş endüstriyel ölçekteki fiziksel bütün elemanları kapsayan genel bir kavram. Bu alan mimarlık tarihi, teknoloji tarihi, koruma, arkeoloji, ekonomi, sosyoloji gibi disiplinleri içerir. Sanayi kültürünün tarihsel, teknolojik, sosyal, mimarî veya bilimsel değere sahip kalıntılarından oluşur. Bu kalıntılar; binalar, atölyeler, makineler, imalathaneler ve fabrikalar, madenler ile işleme arıtma sahaları, ambarlar ve depolar, enerji üretilen iletilen ve kullanılan yerler, ulaştırma ve tüm alt yapısında oluşur. Ayrıca sanayi ile ilgili barınma, ibadet etme veya öğretim gibi sosyal faaliyetler için kullanılan yerleri içerir.
Ayvalık Endüstriyel Peyzajı nedir?
19. yüzyılda Anadolu'da Ayvalık, zeytine dayalı endüstrinin geliştiği bir kent olarak öne çıkıyor. Ayvalık Endüstriyel Peyzajı, tarihi zeytinyağı fabrikaları, sabunhane yapıları ve depolar gibi kentsel mimariyi biçimlendiren zeytin endüstrisine dayalı peyzajı kapsıyor. UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi'ne kabul edilen miras, bu endüstriyel peyzaj.
Endüstri mirası kavramı ne zamandır var?
Endüstri mirasına uzak durma eğilimi Ayvalık ya da Türkiye özelinde bir tutum değil. Dünya bu yapılara çok geç farkındalık oluşturmuştur. 1950’lerin sonundan bu yana, özellikle endüstri devrimini deneyimlemiş ülkelerde özel bir ilgi gören endüstri mirası kavramına yönelik çalışmalar başlatılmıştır. Uluslararası Endustri Mirası Komitesi (TICCIH The International Committee for the Conservation of Industrial Heritage) 1978'de kurulmuştur. Kuruluş amacı, endüstri anıtları ve yapıtlarının korunması ve insanlığın endüstri mirasının tarihi, bilimsel ve eğitici değeri hakkında bir anlayış geliştirilmesi ve bu konularda işbirliğinin uluslararası düzeyde sağlanmasıdır. 2000 yılında bu kurum ile tarihi anıtların ve alanların korunmasını hedefleyen Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi ICOMOS arasında imzalanan işbirliği anlaşması ile endüstri mirasının çalışılması ve korunması konularında ICOMOS’un uzman komitesi görevlendirilmiştir. Endüstri Mirasına yönelik bu çalışmalar, daha büyük bir ağ içinde yer alacak işlerin sistemli bir şekilde yürütülmesinin de önü açılmıştır.
Türkiye'de endüstri miras neye göre belirleniyor?
Endüstrileşmenin daha geç ve sınırlı olarak gerçekleştiği ülkemizde ise bu miras daha da geç gündeme gelmiştir. Türkiye'de endüstri mirasına yönelik ilk farkındalık yaratan isim Wolfgang Müller-Wiener. Teknik olarak nitelikli yapıların Osmanlı mimarisinin uygulamalarında hep önemli bir yer tutmasına karşın, incelemelerde anıtların yanında 'üvey evlat' muamelesi gördüğüne işaret eder. Kitaplarda ve seyahatnamelerde hep geri planda kaldığını ifade eder.
Bizde akademik anlamda çalışmalar 2000’lerin başında mimarlık alanında ve genellikle bu yapıların yeniden işlevlendirilmesine yönelik yaklaşımlarla çalışmıştır. Bir koruma tepkisi ile farkındalık kazanmış, endüstri mirasının çalışması estetik sınırları belirli yapılarla ve kriterlere bağlı olarak çizilmiş sanat tarihi disipline çok uzak bir konuydu. Bir endüstri alanının / yapısının / donanımının anıt değeri taşıyıp taşımadığı neye göre belirleneceği bir sorundu. Hemen tümü için geçerli olabilecek bu sorunun yanıtı, Avusturyalı sanat tarihçisi Alois Riegl tarafından iyi biçimde tarihlenmiştir. Türkiye'deki koruma söylemi, Riegl'ın çizdiği bu çerçeveye dayandırılmıştır. Bunlar “gelişme değeri”, “göreceli sanat değeri” ve “kullanım değeri” olarak belirlenmiştir.
Göreceli sanat değerlerinin tanımlaması ile birlikte endüstri yapılarının sanat tarihi açısından da gereken önemi görmeye başlamasına sevindiriciydi ancak bu alanda çalışan ilk sanat tarihçilerden biri olmak çok zordu. Terminoloji, stil analizi yapabilmek açısından yine de başta dediğim gibi Ayvalık’ın anlayabilmemi sağlayan veriler olmuşlardır. Çünkü gerçektende endüstri mirası kentlerin kimliklerinin ayrılmaz bir parçası, sosyo-ekonomik geçmişinin önemli göstergeleri.
Bu göstergeler Ayvalık için neler diyor?
Ayvalık'ın 19. yüzyıl karakterini sunan bir sanayi ve liman kenti olduğu ile başlayabiliriz. 19.yüzyıl liman kentlerinin önemi vurgulayan bir yüzyıl. Bunun en büyük sebebi sanayi devrimidir. Sanayi Devrimi ile liman kentleri sanayi üretiminin ve deniz ticaretinin odağı haline gelmiştir. Osmanlı Devletinde de Sanayi Devrimi sonrası yeniden yapılanan yeni ekonomik sisteme entegre olma sürecinde de liman kentleri çok büyük öneme sahip olmuşlardır. Özellikle Ayvalık’ın gelişimi açısından İzmir, 19.yüzyıl karakterini sunan bir liman kenti olarak çok önemli bir yere sahip olduğunu belirtebiliriz. İzmir’in Osmanlı’nın ticaretindeki hâkimiyeti yakın çevresine yansımış, ekonomik faaliyetlere bağlı olarak artan nüfus, genişleyen sanayi hacmi ve sanayi hareketleri Foça, Urla, Çeşme, Ayvalık gibi liman yerleşimlerini de önemli birer alt merkez haline gelmesine ve gelişimlerine olanak sağlamıştır. İzmir’e yakın yerleşimlerde sanayi ve sanayiye bağlı kuruluşlar ortaya çıkmış, özellikle zeytin, zeytinyağı sabun, tuz, üzüm işlenmesi ve ihracatına yönelik etkinliklerle ticaret hacimleri genişlemiştir.
Ayvalık'ın bir liman kenti olma hikayesi nasıl?
Ayvalık’ın İzmir’in ticari ağı içerisinde olması, yatırımcıların bölgeye çekmesine yol açmıştır. Ayrıca Ayvalık’ın Batı Anadolu kıyı hattının en önemli sanayi faaliyetlerinin gerçekleştiği 19. yüzyıl liman kenti kimliğine ulaşabilmesinin başka nedenleri de vardı: Deniz ulaşımını gerçekleştirecek bir kıyıya sahip olması ve zeytin gibi önemli bir sanayi ve ihraç ürünü vardı. Ayrıca Midilli Adası ile yoğun ticari ilişkiler ve Midilli’den gelen Rumların, Ayvalık'taki zeytinyağı ve sabun üretiminde geniş açılımlar sağlanması da önemliydi. Osmanlı Devleti’nin genelinde olduğu gibi sanayi faaliyetleri ve uluslararası ticari faaliyetleri yürüten Avrupalı tüccarlar ile gayrimüslümler olmuşlardır. Bu Ayvalık’ta da geçerliydi.
Böylelikle küçük bir kıyı kasabasından sanayi ve uluslararası ticaretin yapıldığı liman kenti kimliğine geçiş gerçekleşmiştir.
Yerleşimin, Osmanlı içinde İstanbul’a zeytinyağı ve sabun göndermekle yükümlü yerlerden biri olması ekonominin başlıca kaynağını zeytin yapmıştır. Zeytinyağı ve sabun imalatının yanı sıra bağcılığın da büyük bir gelişme gösterdiği ve yerleşimin belli başlı şarap üretim merkezlerinden biri durumuna geldiği, tuz üretimi, dericilik, palamut). Ayvalık ekonomisine en önemli katkıyı yapan ulaşım imkânlarını arttırıp yatırım olanaklarının önünü açan gelişmelerden biri boğazların derinleştirilmesi olmuştur. 1880’de Dalyan Boğazı genişletilip derinleştirilerek deniz taşıtlarının geçeceği hale getirilmiştir.
Bu dönüşümün kent dokusuna yansımaları neler olmuştur?
Sanayi ve ticarete bağlı olarak iş olanaklarının artması ile yerleşimin nüfusu, konut sayısı ve mahalle sayısını da arttırmıştır. 1700’lerin başındaki 600 haneli, 3 mahallesi olan yerleşim, 1832 yılından sonra 11 mahalleli, nüfusu 20.000-ile 30.000 arasında artış gösteren bir yerleşime dönüşmüştür. Artan ticari faaliyetlere bağlı olarak ticari örgütlenmenin her bir bileşeni, ayrı bir yapı grubunda faaliyet göstermiştir. Ürünlerin işlenmesi ve depolanması, satışı, pazarlanması, finansal sektöre yönelik yapılar, konaklama yapıları, ortaya çıkmıştır. Ekonomik faaliyetlerin kıyı bölgesine konumlandırılması, bu yapılar liman odaklı bir yapılanmanın içinde yer almışladır.
Fabrikalar: Suyun kolay ve ucuz taşımacılık imkanı vermesiyle çoğunlukla deniz kıyısında kurulmuştur.
Atelyeler depolar: Daha küçük ölçekli üretim yapıları olan atölyeler ve depolar da genelde fabrikalarla aynı yerleşim düzeni içinde deniz kıyısında ya kıyıya paralel birinci ya da ikinci kıyı hattı üzerinde yer almışlardır.
Ticaret yapıları: Limana ve gümrüğe yakın alanlarda ticaret yapı bileşenlerinin de yer aldığını görmekteyiz. Gümrük, otel, lokanta, gazino, kahvehaneler öncelikle bu liman bölgesine konumlanıyorlar.
Kent meydanı diye tanımlanacak ikinci alan kıyı bölgesinin gerisinde yerleşim alanı içinde merkez kilisenin (Agia Yorgios-Çınarlı Camii) odak oluşturduğu alanda oluşmuştur. Ayrıca liman kenti kimliğini temsil eden konsolosluk yapıları var. Fransa, Avusturya-Macaristan, İngiltere, Yunanistan ve İtalya Konsoloslukları vardır.
Ayvalık endüstri mirasının özgün yanları neler?
Dünyada çok örnek var. Endüstri mirası özellikle 19. yüzyılda var. İngiltere’de endüstri mirası ve turizm iç içedir. Simge yapılardır. Ayvalık Endüstriyel Peyzaj Unesco geçici listesinde ve bu mimari birikim neden bu kadar özgün ve ne anlatıyor kısaca buna değinmek istiyorum. Ayvalık dar bir topografyaya sahip bir kaza olmasına rağmen çok yüklü bir endüstri içeriğine sahip olmuştur. Bu yoğunluk hem günümüze ulaşan mirastan belli hem de doktora tezi hazırlarken arşivlerden elde ettiğim veriler var.
Ayvalık kent dokusunda endüstri, ticaret, konut, kamu ve dini mimariye ait yapıların tarihlendirme bilgileri 1850’li yıllarının sonrasını gösterir. Bunun bir sonucu olarak Ayvalık’ın kent dokusunun bütüne uyumlu olduğunu söyleyebiliriz. Konutlarda, dini ve kamu yapılarında kullanılan malzeme ve cephe düzeni özelikle kapı formları açısından benzerlik gösterir. Ayvalık’ta kentsel doku, sanayi ve ticaret faaliyetlerine bağlı olarak planlanmıştır. Yapıların büyük bir bölümünde yukarıda bahsedilen “göreceli sanat değeri” taşıyan unsurları barındırır. Alınlıklı cephe kuruluşları, cephe düzeninde kapı ve pencerelerde söve, lento ve kemer biçimlenişleri, cephe yüzeyini hareketlendiren yatay ve dikey silmeler, kapılardaki kemer alınlığındaki aydınlık pencerelerindeki demir örgü şebekelerde estetik kaygı bulunur.
Endüstri mirası, sürdürülebilir bir ekonomi de yaratmıştır. Bu da özgün yanlarından biri. Mübadele sonrası fabrikalar, atölyeler, depoların yerleşimde bulunmaları, yıkılmamış olmaları da zeytinyağı ve sabun üretimini devam ettirmiştir. Tabi mübadillerinden büyük bir bölümünün Midilli'den, özellikle bu sektörün içinden gelmesinin de bu üretimin devam etmesinde rolü büyüktür. Bu durum Cumhuriyet'in ilk yıllarından itibaren Ayvalık'ın önemli zeytinyağı ve sabun üretim merkezlerinden biri olmasına olanak sağlamıştır. Yerleşim merkezindeki birçok fabrikanın üretim faaliyetleri 1990lara kadar devam etmiş, sonradan yerleşim dışına alınmıştır.
Son olarak ne söylemek istersin?
Bu miras Ayvalık tarihi kimliğinde ve toplumsal bellekte önemli yer tutuyor. Ayvalık Kent Mimarisinin de en önemli parçaları. Uzunca bir süre görmezden gelinen, ne oldukları unutulan bu simge yapılar 2017 tarihinde Ayvalık Endüstriyel Peyzaj başlığı ile UNESCO Dünya Miras Listesi (Tentative Lists, REF.No.6243, Ayvalık Industrial Landscape 2017) geçici listesinde yer alması çok önemli bir gelişmedir. "Ayvalık Endüstriyel Peyzajı UNESCO Dünya Mirası" süreci, Ayvalık Belediyesi ve belediyenin bünyesinde kurulan "UNESCO Dünya Mirası ve Alan Yönetimi" birimi tarafından yürütülüyor. Öğretim Görevlisi Yaşagül Ekinci danışmanlığında ve Ayvalık Belediyesi bünyesindeki uzman bir ekipten oluşan alan başkanlığının, endüstri mirasına yönelik yerleşimdeki çalışmaları devam ediyor. Bu açıdan da mutluyuz. Ekibin hem sistematik ve bilimsel yaklaşımı hem de yerel ve akademik çevre ile oluşturduğu işbirliği, kalıcı listeye girme sürecini olumlu etkileyecektir diye düşünüyorum. Umarım, Ayvalık, Endüstriyel Peyzajı ile UNESCO Dünya Mirası kalıcı listesine de yeralan yerleşimlerimizden biri olur.
