Resmi rakı piyasası küçüldü
Alkollü içkilerde artan vergi, yüksek alkollü kimi ithal içkilerin görece ucuz kalması resmi rakı piyasasını küçülttü. Son 15 yılda rakı pazarı 44.7 milyon litreden 27.8 milyon litreye geriledi. Rakı arzı 2011 yılında 48 milyon litreyi aşarak rekor kırmıştı. Bu tarihten sonra ise gerilemeye başladı. Resmi verilerde bu düşüş yaşanırken evde ve kaçak rakı üretiminde kullanılan etil alkol ve anason yağı satışları patladı. Rakıdaki bu düşüşe karşın 2004-2019 yılları arasında tamamı ithal olan viski pazarı 1.9 milyon litreden 10.2 milyon litreye yükseldi.
2021'in gelişiyle beraber alkollü içkilerden alınan ÖTV'de yüzde 17.07 artışa gidildi. Bu zamla beraber biradaki maktu ÖTV tutarı 2,0442 TL’den 2,3933 TL’ye, rakıdaki ÖTV 279,29 TL’den 326,99 TL’ye çıkartıldı. 70’lik rakıdan alınan ÖTV ve KDV toplamından oluşan vergi 132 TL’ye ulaştı. Sadece son 3 yılda 70'lik rakıdan alınan vergi yüzde 67 yükseldi. Peki yıllar içerisinde sürekli artan vergiler, tüketimi ve devletin içkiden topladığı toplam vergiyi nasıl etkiliyor?
44.7 MİLYON LİTREDEN 27.8 MİLYON LİTREYE DÜŞTÜ
Tarım ve Orman Bakanlığı Tütün ve Alkol Dairesi Başkanlığı'nın yayımladığı verilere göre son yıllarda resmi olarak rakı arzında düşüş yaşanırken, bira arzı yatay seyir izledi. Şarap arzında ise yükseliş yaşandı. 2005 yılında bira pazarı 821.8 milyon litre iken bu rakam 2019'da 884 milyon litre olarak kayıtlara geçti. Şarap arzı söz konusu süreçte 26.8 milyon litreden 74.8 milyon litreye yükselirken, buna karşılık rakı arzı 44.7 milyon litreden 27.8 milyon litreye düştü.
Alkollü içki pazarının tamamına bakıldığında ise 2005 yılında 903.9 milyon litre olan toplam arz, 2019'da 1 milyar 28 milyon litre oldu. Burada dikkat çeken rakıda düşüş yaşanırken, viski arzı 2004-2019 arasında 1.9 milyon litreden 10.2 milyon litreye, votka arzı ise 6.2 milyon litreden 12.8 milyon litreye çıktı.
Yukarıdaki verilerden görüldüğü üzere toplam içki pazarında litre olarak son 10 yılda önemli bir değişim yaşanmadı. Ancak buna karşılık 2010'da devlet içkilerden 3.3 milyar lira vergi geliri elde ederken, bu rakam 2020'de 20.2 milyar liraya ulaştı. 20.2 milyarlık vergi gelirinin toplam vergi hasılatı içindeki payı ise yüzde 2.3’ü aştı. Öte yandan artan vergilere rağmen resmi tüketim düşmesine karşın dolar bazında da devlet vergi gelirini artırdı. Zira 2010’da 3.3 milyar TL 2 milyar dolarlık bir vergi gelirine denk düşerken 2020’deki 20.2 milyar liralık vergi tahsilatı da 2.7 milyar dolar etti.
SAHTESİ CAN ALIYOR
Normalde tüketim verilerine bakıldığında Türkiye'de içki kullanan kişilerin tercihlerinde değişim yaşandığı, rakı yerine şarap, votka ve viskiyi tercih ettiği söylenebilirdi. Ancak artan vergilerin etkisiyle özellikle rakıda kaçak üretim ve evde üretimin son yıllarda hızlı yükselişe geçtiğini göz ardı etmemek gerekiyor. Elimizde hangi içkinin ne miktarda kaçak veya evde üretildiğine dair bir veri bulunmuyor. Ancak kaçak üreticilerin yol açtığı facialardaki artış konuyla ilgili bir fikir veriyor. Sadece 2020'nin son 3 ayında sahte rakı sebebiyle Türkiye'de 100'e yakın vatandaş hayatını kaybetti. Bu ölümler genel olarak üretimde etil alkol yerine metil alkol kullanılması sebebiyle yaşanıyor.
ETİL ALKOL PAZARI DÜNYANIN 3 KATI BÜYÜDÜ
Ancak evde üretim ve kaçak üretim yapanlar ağırlıklı olarak etil alkol kullanıyor. Yukarıdaki grafikte görüldüğü üzere etil alkol arzı Türkiye'de 2015-2019 yılları arasında 193 milyon litreden 216 milyon litreye yükseldi. Bu süreçte küresel etil alkol pazarı ise 56 milyar litreden 58.3 milyar litreye yükseldi. Yani küresel pazar yüzde 4.1 büyürken, Türkiye'de pazar dünya ortalamasının 3 katına yakın bir şekilde yüzde 11.9 büyüdü.
Tabii bu etil alkol arzının sadece resmi verileri kapsadığını unutmamak gerekiyor. Ekimde patlak veren sahte rakı faciasında polisin yaptığı operasyonda 20 bin litreye yakın etil alkol ele geçirildi. Zaten ölümler de bu kaçak satışlar dolayısıyla yaşanıyor.
ANASON YAĞI SATIŞLARI PATLADI
Evde rakı üretiminin arttığını gösteren bir başka gelişme ise anason yağına artan talep. Anason yağı artık neredeyse tüm e-ticaret sitelerinden temin edilebiliyor. Bunu birçok dükkandan temin etmek de mümkün. Anason yağı satışlarıyla ilgili toplu bir veri bulunmuyor. Ancak İstanbul'da bu ürünün satışını yapan iki dükkandan aldığımız bilgiye göre, satışlarda sadece son 1 yılda en az 2 kat artış yaşandı. Keza ekim ayında BBC Türkçe'ye açıklamada bulunan bir anason yağı üreticisi de son 4 yılda satışlarının 10 kat arttığını belirtmişti. Yani elde kesin bir rakam olmamakla beraber evde rakı üretiminde kullanılan anason yağı satışlarında bir patlama yaşandığı aşikar.
Bu bilgiler ışığında rakı tüketiminin, resmi rakı satışları kadar düşmediği rahatça söylenebilir. Yapılan vergi zamları insanları sağlık sorunu yaratabilecek farklı yöntemlere yönelmesine yol açarken, muhtemelen vergi kaybına da neden oluyor.
VİSKİNİN TAMAMI İTHAL
Rakının üzerinde durmamızın çok tüketilmesinin yanında bir nedeni ise tamamen Türkiye'de üretiliyor olması. Aşağıdaki tablodan görüleceği üzere 2019'da piyasaya arz edilen 10.2 milyon litrenin tamamı ithal ürünlerden oluşuyor. Tabloda görüldüğü üzere son 10 yılda vermut, kanyak, brendi dışında tüm içkilerin ithalatında artış yaşandı.
Yani son yıllarda sayıları artan Türkiye'deki rakı üreticileri gelir kaybına uğrarken, Türkiye'ye satış yapan yabancı firmaların satışlarında artış yaşandı.
