Rusya-Ukrayna Savaşı gölgesinde: Avrupa'nın enerji bağımlılığı

1870-1945 yılları arasında, içinde enerji paylaşımı sorununun da kritik yer tuttuğu çeşitli sebeplerle üç kez savaşan Fransa ve Almanya’nın; bir daha kolay kolay savaşamasın diye ekonomik alanda birbiriyle koparılması çok güç şekilde bağlanması düşünüldü. Bu düşünceyle, 1951 yılında, Belçika, Federal Almanya, Lüksemburg, Fransa, İtalya ve Hollanda'dan oluşan 6 üye ile Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (AKÇT) kuruldu. Böylece, savaşın ham maddeleri olan kömür ve çelik, barışın araçları oluyor; dünya tarihinde ilk defa devletler kendi iradeleri ile egemenliklerinin bir kısmını ulus üstü bir kuruma devrediyordu.

Kömür ve Çelik Avrupa içindeki sınırları aşıyor

II. Dünya Savaşı’nın yaralarını hızla saran, kıtayı yeniden inşa eden ve hatta bunun için yabancı işgücü kapsamında binlerce Türk vatandaşı da ‘ihraç eden’ Avrupa, bu projenin en önemli noktalarından olan enerji arzını geliştirmek için nükleer enerjiye yönelmeye karar verdi. Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (EURATOM) da 1 Ocak 1958 tarihinde yürürlüğe giren Roma Antlaşması ile kuruldu. Topluluğun amacı, nükleer enerjinin barışçıl amaçlarla ve güvenli biçimde kullanılmasını sağlamak amacıyla üye devletlerin araştırma programlarını koordine etmek, nükleer güç için model bir pazar yaratmak, bunu topluluğa üye ülkeler arasında dağıtmak ve arta kalan enerjiyi topluluğa üye olmayan diğer ülkelere satmak olarak belirlendi.

60'LI YILLAR: KÖMÜRÜN DÜŞÜŞÜ, PETROLÜN YÜKSELİŞİ

1960 yılında Avrupa’nın tüm enerji tüketiminin ezici çoğunluğu kömür kullanımından gerçekleşiyordu. Kömürü petrol takip ederken, biyokütle, elektrik ve doğalgazın toplamı toplam enerji tüketiminin sadece yüzde 9’una denkti.

Kömürün 1978-2016 arası üretimi ve ithalatı

Ancak 1960-70 arasında Avrupa’nın tüm çehresi değişti. Öyle ki, Avrupa’nın toplam enerji tüketimi yüzde 80 oranında arttı. Bölgenin petrol tüketimi o kadar yükseldi ki, 1960’ta petrolün iki katı daha çok tüketilen kömür ikinci sıraya geriledi. Petrol, 189 bin 296 TEP’ten (1 TEP = 11600 kilowatt/saat) 600 bin TEP’e çıktı.

AVRUPA'YA 'ŞOK ETKİSİ' YARATAN DÖNEM: PETROL KRİZİ

70’li yıllara ise petrol krizi damga vurdu. 1973’te Petrol İhraç Eden Arap Ülkeleri Birliği'nin (OAPEC) Yom Kippur Savaşı’nda ABD’nin İsrail Ordusu’na destek vermesine karşılık olarak petrol ambargosu ilan etmesi, tüm dünya piyasalarını şoka uğrattı. Fiyatlar inanılmaz artarken, ithalatçı konumundaki Avrupa enerji stratejisinde değişime gitti. 1974’te tüketimin makul seviyeye çekilmesini, arz güvenliğinin arttırılmasını ve enerji üretim ve tüketiminde çevrenin korunması öngören bir politika benimsendi.

Petrol fiyatlarının 1946-1976 yılları arası değişimi

1970'lerdeki enerji krizinin arkasında, ABD ve Avrupa'da üretim kapasitesinin sınıra dayanmış olması gibi ekonomik etkenlerin yan sıra, İran Devrimi (1979) gibi sert jeopolitik sarsıntılar da vardı.

Bu tarihler itibariyle üye devletler ithalatı kısmaya gitti ve yerli üretimi arttıracak çabalarda bulundu. Bu çabalar sonucunda 1980-90 tarihleri arasında dışa bağımlılık oranında %10 kadar bir azalma oldu ve üretim ithalatın üzerine çıktı.

SOVYETLER BİRLİĞİ ÇÖZÜLÜYOR, DOĞAL GAZA RAĞBET ARTIYOR

90’lı yıllara gelindiğinde ise Avrupa, özellikle Çernobil felaketinden sonra nükleer enerjiye alternatif yaratmak için yenilenebilir enerjiye yönelme kararı aldı. Kömür ve petrolden çok daha fazla çevre dostu olan doğal gazın arzı da önemli ölçüde artarken, Sovyetler Birliği çözüldü ve dünya yeniden şekillendi.

1970 yılında Avrupa’ya doğal gaz ihracatı yüzde 0 olan Sovyetler Birliği’nin 1990 yılında dağılmasının ardından Avrupa, Rusya ile ticari partnerliğini artırdı. Büyük ölçüde petrol ve doğalgaz gelirlerine bağımlı olan Rus ekonomisi, 2009 yılına kadar petrolün ve fiyatı petrole endeksli olarak değişen doğalgazın değerlenmesi sebebiyle önemli bir gelir artışı sağladı.

Avrupa'nın 1990-2020 yılları arasında Rusya'dan petrol ve doğal gaz ithalatı

Avrupa’nın petrol ithalatı, 30 yıl boyunca 600 milyon ton bandında kaldı. Doğal gaz arzı ise 30 yılda tam 5 kat arttı.

Öte yandan Yeltsin’in yerine gelen Putin ile birlikte doğal gazı bir dış politika aracı olarak kullanmak, doğal gaz bağımlılığı sayesinde AB ülkeleri üzerinde baskı oluşturmak biçiminde yeni bir anlayış AB ile olan ilişkilerde hakim oldu.

PUTİN'İN RUSYA'SINDA DOĞAL GAZ 'STRATEJİK ARAÇ'

Rusya, hidrokarbon kaynaklarını ekonomik ve siyasi açıdan stratejik kabul ediyor. Nitekim bugünkü enerji stratejisinin ilk ipuçlarının yer aldığı Rusya Devlet Başkanı Putin'in 1997 yılında yazdığı ‘Rusya Ekonomisinin Kalkınma Stratejisinde Mineral Hammaddeler’ başlıklı tezinde, Rusya’nın doğal kaynaklarının sadece ekonomik kalkınmasını güvenceye almayacağı aynı zamanda uluslararası pozisyonunu da belirleyeceği vurgulanıyor. Aynı makalede sektör için önceliklerin devlet tarafından belirleneceği, kamu planlamasının gerekliliği, hammadde kaynaklarının değerlendirilmesinde özel teşebbüsün ve yabancı sermayenin de önemli rol oynayacağı, ancak devletin yol göstericiliği ve planlayıcılığının vazgeçilemez olduğu belirtiliyor.

AB dünyada en fazla enerji tüketen bölgelerden biri. ABD’den sonra en büyük ikinci tüketici olan AB, zengin enerji kaynaklarına sahip olmadığı için aynı zamanda en büyük enerji ithalatçısı konumunda.

Rusya, dünyadaki en önemli enerji kaynağı potansiyeline sahip ülkelerin başında geliyor. Dünya doğal gaz rezervlerinin yüzde 26’sına, kömür rezervlerinin yüzde 23’üne, petrol rezervlerinin yüzde 13’üne sahip bir ülke olarak Rusya, Ortadoğu enerji kaynaklarının en önemli alternatifi. Rusya’nın petrol rezervlerinin 96 milyon varil, doğal gaz rezervlerinin ise 47 trilyon metre küp olduğu biliniyor.

Rusya ekonomisinin temel dayanağı enerji kaynaklarından elde ettiği gelirdir. Bütçesinin yarısından fazlası ihraç ettiği petrol ve doğal gaz gelirlerinden oluşuyor. Rusya için dünyadaki tüm enerji kaynaklarının yüzde 10’undan fazlasına sahip bir “enerji süper gücü” olduğu ifade edilmektedir. Rusya’nın petrol ihracatının yüzde 81’i Avrupa pazarına, yüzde 12’si Asya’ya ve yüzde 6’sı da Amerika’ya gerçekleştirilmektedir.

2020 yılında AB doğal gaz ithalatının yüzde 38,1’ini Rusya’dan gerçekleştirdi. İkinci sırada ise yüzde 18,6 ile Norveç var. Cezayir ise yüzde 7,2 ile üçüncü sırada.

Rusya doğal gazına alternatif olarak gösterilen Katar’ın payı ise 2020 sadece yüzde 4,1 oldu. 2021 Aralık ayı Alman makamlarının verilerine göre Almanya doğal gazın yüzde 32’sini Rusya’dan ithal etti. Avrupa Birliği İstatistik Ofisi’nin (Eurostat) verilerine göre 2020 yılında AB ülkeleri kullandıkları enerjinin yüzde 58’ini ithal etti. Almanya’nın enerjide dışa bağımlılığı yüzde 64 seviyesinde. AB ülkeleri doğal gaz ihtiyacının yüzde 38’ini Rusya’dan karşıladı.

Eurostat, 2020 verilerine göre enerjide ithalata en fazla bağımlı olan ülkeler yüzde 98 ile Malta, yüzde 93 ile Kıbrıs ve yüzde 92 ile Lüksemburg. Yunanistan da yüzde 82 ile enerjide dışa bağımlılıkta dördüncü sırada yer alıyor. Bu oran Belçika’da yüzde 78 ve İtalya’da yüzde 73.

İktidarının ilk gününden bu güne kadar enerji gücünü uluslararası ilişkilerde önemli bir koz olarak kullanan ve bunun ışında denge kuran Putin, birçok üst düzey Avrupalı politikacıyı Rus enerji şirketlerinin kritik pozisyonlarına getirdi. Almanya’nın 7 yıl şansölyeliğini yapan Schöder, bu isimler içinde en çok bilinenlerden.

AVRUPA'NIN RUS GAZINA BAĞIMLILIĞI

Birçok kesime göre Rusya’nın doğal gaz satarak ‘uyuttuğu’ Avrupa, Kırım’ın 2014’te ilhakı ve Rusya’nın Ukrayna sınırına asker yığması krizlerine yeterli sert tepkiyi gösteremedi. Hatta Rusya’nın işgal girişiminden önce Almanya’nın Ukrayna’ya 5 bin miğfer göndereceklerini açıklamasını Ukrayna ‘şaka’ olarak kabul etti.

Avrupa'nın enerji bağımlılığında 2013 yılındaki durumu ve gelecek planı

Ancak Rusya’nın 24 Şubat 2022’de Ukrayna’yı işgal girişimine başlaması, tüm politikaları değiştirdi. Rusya’ya ardı ardına sert yaptırımlar açıklayan Avrupa Birliği, savaş sebebiyle büyük bir enerji ve gıda krizinin içinde kaldı. Rusya’ya olan ciddi enerji bağımlılığı sebebiyle Rusya’ya karşı politika üretme konusunda ilk başlarda zorlanan Avrupa Birliği, kendi içinde de yıllardır süren heterojen çoksesliliği bastırmak ve Birlik içinde tek bir Rusya/enerji politikası geliştirmekte problem yaşadı.

Avrupa Birliği ülkeleri, Putin'in 'Ruble ile ödeme şartı' sonrası Rusya ile yeni bir enerji krizi yaşarken, AB üyesi Macaristan Başbakanı Viktor Orban, "Ruble ile ödeme konusunda bizim bir sorunumuz yok" dedi. Başbakan Orban, AB Komisyonu'nun, Rusya'dan petrol ithalatının yasaklanmasına yönelik teklifini önce desteklemeyeceklerini açıkladı, daha sonra ülkesine sağlanan güvenceler neticesinde yaptırım kararını onayladı.

Savaşın ardından kendi içinde bir mutabakat sağlamakta zorlanan AB, ABD’nin de desteğiyle tüm dünyada alternatif enerji kaynakları ve güzergâhları aramak için diplomatik temaslarda bulundu. Yenilenebilir enerji kaynaklarının inşası için 225 milyar avro ayıran AB, enerji krizini aşmak için 5 aşamalı bir yol haritası açıkladı.

RUSYA VANALARI KAPATTI

Savaşın başlangıcından beri Rus doğal gaz şirketi Gazprom çeşitli sebeplerle ihracatı azalttı. 14 Haziran’dan başlamak üzere en az bir büyük Avrupalı müşterisine 'mücbir sebep' bildiriminde bulunan Gazprom, Kuzey Akım boru hattından doğal gaz sevkiyatını 'belirsiz bir süreliğine' durdurdu.

Kuzey Akım 1, Rusya'nın St. Petersburg kıyısından başlayıp Baltık Denizi'nin altından geçerek kuzey doğu Almanya'ya uzanan 1200 km uzunluğunda bir boru hattı. 2011'de kullanıma giren hattan Almanya'ya yılda 55 milyar metreküp gaz akışı oluyor.

Gaz arzının yetersizliği tüketiciye yansıyan fiyatları yüzde 200 yükseltebilir. Bütün ülkelerde "resesyon" kelimesi sık sık kullanılmaya başlandı. ABD, krizin nispeten aşımı için Suudi Arabistan'dan petrol üretimini artırmasını istiyor. Ancak ülke daha önce ABD'nin petrol fiyatlarını düşürmek amacıyla üretimi artırma taleplerini geri çevirmişti.

AB savaş öncesinde doğal gazının yüzde 40'ını Rusya'dan sağlarken bugün bu oran yüzde 9'a indi. Ancak geri dönüşü tarihin en büyük enflasyonu oldu.

İsveç ve Finlandiya da enerji şirketlerine yönelik milyarlarca dolarlık destek paketleri açıkladı.

Savaşın başından beri Ukrayna’nın sıkı destekçisi olan Çek Cumhuriyeti'nin başkenti Prag'da ise enerji fiyatlarının yükselişini protesto eden yaklaşık 70 bin kişi koalisyon hükümetini eyleme geçmeye ve AB ile NATO'ya karşı çıkmaya çağırdı.

Rusya’nın vanaları kapatmasından birinci derecede etkilenen en büyük müşterisi AB olsa da, piyasa fiyatları da tamamen alt üst olmuş durumda. İngiltere Rusya'dan çok az gaz ithal etmesine rağmen, gaz fiyatları küresel olarak belirlendiğinden şu anda geçen yılın aynı dönemine kıyasla yaklaşık yüzde 450 daha yüksek.

ABD'den daha fazla sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) ithal edilmesi masadaki seçeneklerden biri.

Norveç ve Hollanda'dan alternatif gaz tedarik etmeye çalışıyor.

Almanya ayrıca kömür kullanımını arttırıyor ve olumsuz çevresel etkilerine rağmen kapatmayı planladığı elektrik santrallerinin ömrünü uzatıyor.

İtalya ve İspanya ise Cezayir'den daha fazla gaz ithaline yönelmiş durumda.

MADALYONUN DİĞER YÜZÜ: ÇİN'E BAĞLI BİR RUSYA

Avrupa’yı ‘felç eden’ ancak çok önemli bir gelir kaynağından mahrum kalan Rusya, Avrupa’ya satmadığı doğal gazı Asya’ya satmaya çalışıyor. Savaş öncesindeki ekonomik verilerde AB’den sonra en büyük ticaret ortağı Çin olan Rusya, bugün hem ihracat hem de ithalatta Çin’e çok daha bağlı bir ülke. Gazprom, yılda 38 milyar metreküp kapasiteye sahip Sibirya'nın Gücü boru hattıyla geçen yıl Çin'e yaklaşık 10,4 milyar metreküp doğal gaz sevk etmişti. Bunun önümüzdeki süreçte çok dah artması bekleniyor.

Uzmanlara göre Avrupa önümüzdeki 20 yıllık bir sürecin sonunda istikrarlı olarak yenilenebilir enerji kaynaklarına ve alternatif enerji noktalarına yönelirse Rusya’ya olan bağından tamamen kurtulabilir ve bunu ekonomik bir dengenin içinde gerçekleştirebilir. Ancak bu uzun ve maliyetli bir yol. Bu 20 yıllık süreçte yeni bir savaş, yeni bir pandemi gibi dünya dengesini kökünden değiştirecek olaylar yaşanması da riskler oluşturuyor.

Avrupa Birliği üyesi ülkelerin hükümetleri, demokratik değerleri öne çıkararak Rusya’nın savaş gücünü finanse etmemeyi tercih etti. Ancak giderek büyüyen maliyetler, hükümetler üzerinde baskı unsuru olmaya devam ediyor. AB’nin gelecekte hangi yolu seçeceğini zaman gösterecek.