1994'ten bugüne 4 soruda Taliban
ABD askerlerinin Afganistan'dan çekileceğini duyurmasıyla Taliban güçleri ülkedeki ilerleyişini hızlandırmıştı son olarak başkent Kabil'in kuşatıldığı duyuruldu. 20 yıl aradan sonra Taliban iktidara gelmenin eşiğinde... Taliban kimdir, amacı nedir, nasıl güçlendi ve kaynakları nereden geliyor?
Afganistan'da yirmi yıl süren savaşın ardından, Taliban 2001'den bu yana ilk kez yeniden iktidarı ele geçiriyor. İslam hukukunu benimseyen Taliban, Amerika Birleşik Devletleri'nin Afganistan’dan bu yaz askerlerini geri çekeceğini duyurmasının ardından bir bir şehirleri ele geçirmeye başladı. Son olarak başkent Kabil'i kuşattıkları açıklandı.
1990'lardan beri Afganistan ve dünya gündeminde yer alan Taliban kimdir, amacı nedir, nasıl güçlendi ve kaynakları nereden geliyor?
Arapça talib (öğrenci) kelimesinin çoğulu Taliban (öğrenciler) adını benimseyen örgüt, ülkenin güneyinde Molla Ömer Ahund liderliğinde yaklaşık 50 medrese öğrencisiyle birlikte 1994'te kuruldu.
Sovyet işgaline karşı savaşan kurucu Molla Ömer, 1994 yılında güneydoğudaki suç ve şiddete maruz kalan Kandahar kentini güvence altına almak için hareketi başlattı. Taliban'ın vizyonu, güç toplamalarına yardımcı oldu.
Dış politika düşünce kuruluşu olan Newlines Enstitüsü'nden Kamran Bokhari, "O zamanlar insanlar gerçekten kanun ve düzen istiyordu ve hiçbiri yoktu" ifadelerini kullandı.
1996 sonbaharında Taliban Kabil'i ele geçirdi ve ülkeyi İslam Emirliği ilan etti. Baskıcı Taliban yönetiminde kadınlar neredeyse hiçbir hakka sahip değillerdi, eğitimden men edildiler ve tüm vücutlarını kapatan giysiler giymeye zorlandılar. Müzik yasaklandı.
Çıkarları Afganistan'ı yönetmekle sınırlı olsa da Taliban'ın ideolojisi, muadili El Kaide'ninkine benziyordu. Taliban liderleri Usame bin Ladin'i ve 11 Eylül 2001'deki terör saldırılara karışan diğer El Kaide üyelerini barındırdı. ABD, Taliban'dan El Kaide lideri Usame bin Ladin'i istedi, ancak Taliban bu talebi reddetti. ABD, Afganistan'da örgüte karşı çıkan Kuzey İttifakı'nın desteğiyle Taliban'a yönelik saldırı başlattı ve örgütün gücünü kırdı. Taliban kısa sürede, ele geçirdiği topraklardan çekilmeye başladı.
Temmuz 2015'in sonlarında, Afgan hükümeti Omar'ın Nisan 2013'te Pakistan'ın Karaçi kentinde öldüğünü doğruladı.
2019 yılında yayımlanan Hollandalı gazeteci Bette Dam'in Molla Ömer'in Gizli Yaşamı adlı kitabında, Taliban liderinin hiç ABD'nin inandığı gibi Pakistan'da yaşamadığı ifade edildi.
Ömer'in memleketi Zabul bölgesinde bulunan bir büyük bir Amerikan İleri Operasyon Üssü'ne sadece yaklaşık 5 kilometre mesafede saklandığı kaydediliyor.
Taliban yönetiminin devrilmesinin hemen ardından, ABD'nin 11 Eylül saldırılarından sonra başına 10 milyon dolar ödül koyduğu Ömer, üsse yakın bir yerdeki evin gizli odalarında saklandı.
Hatta kitapta, bir kez Amerikan özel güçlerinin evi aradığı, ancak Ömer'in saklandığı yeri bulamadıkları belirtiliyor.
Devrildikten sonra Taliban dağıldı, bazı liderler Pakistan'a sığındı ve Pakistan güvenlik teşkilatının yardımıyla kendilerini güçlendirmeye başladılar. Afganistan'da ABD kuvvetlerinin varlığı, Taliban'a yeni askerler için anti-sömürgeci bir toplanma çağrısı yapmasına yardımcı oldu. Afgan hükümetindeki yolsuzluk da öyle.
Militanlar ayrıca bir korku ve şiddet kampanyasıyla saflarını tazelediler. Polis kuvvetlerine veya orduya katılan insanlar öldürüldü. Afganistan sivil toplumunun genç yüzünü temsil eden kamu aydınları, gazeteciler, medya mensupları ve diğerleri de hedef alındı.
Yolsuzlukla dolu Afgan birlikleri, Taliban saldırıları karşısında zayıfladı.
Taliban fonlarını çeşitli kaynaklardan sağlıyor. Uyuşturucu ticareti, kaçakçılık gibi diğer suçlardan para kazanıyor. Çiftlikleri ve diğer işletmeleri vergilendiriyor ve gasp ediyor. Bazen fidye için adam kaçırma olayına karışıyor.
Uzmanlar, grubun amacını destekleyen veya onu yararlı bir varlık olarak gören çok çeşitli kişilerden de bağış aldığını söyledi.
Washignton Post'a konuşan bir uzman, "Çalışmak için çok fazla paraya ihtiyaçları olduğu gerçekten doğru değil. Büyük evlerde yaşamıyorlar. Süslü giysiler giymezler. Maaşlarının en büyük giderleri silah ve eğitim. Onlarla dolu bir bölgede silah bulmak kolaydır. Bazıları bağışlanır, bazıları satın alınır. Birçoğu ise çalıntı." açıklamasında bulundu.
Uzmanlar, Taliban'ın amacının basit olduğunu söyledi: Taliban 2000'lerin başında kaybettiği gücü geri almak istiyor.
Washington Post'a konuşann Stanford Üniversitesi’nden Afganistan uzmanı Robert Crews, "Parlamento istemiyorlar. Seçim siyaseti istemiyorlar. Bir emirleri ve bir molla meclisleri var ve İslam için en iyi gördükleri vizyon bu. Taliban'ın tek bir lideri yok gibi görünüyor, ancak grubun birkaç ana lideri var gibi görünüyor." dedi.
Taliban yönetimi altındaki yaşamın 1990'lardakiyle aynı olup olmayacağı belirsizliğini koruyor. Crews, “Sosyal medya aracılığıyla dünyaya daha iyi bağlanan ve ‘Neden böyle bir hayatımız olmasın?' diyen birçok insan var. Çoğulculuğa inanan, iktidarın tekelleşmesine inanmayan bir toplumla ne yapacaklar? Taliban şiddeti bu sesleri ne ölçüde susturacak?” değerlendirmesinde bulundu
Afganistan'da İslami bir devlet kurmayı amaçlayan silahlı örgüt Taliban, bazı ülkeler tarafından 'terör örgütü' olarak kabul edilirken, bazı ülkeler tarafından Afganistan'da hak arayışında bulunan legal bir örgüt olarak görülüyor.
ABD, ilk kez Başkan Barack Obama yönetiminde Afganistan’da barış için Taliban ve Afgan hükümetleri arasında görüşmeler yürütülmesi için girişimlerde bulundu. 2011, 2012 ve 2013’teki girişimler sonuçsuz kaldı.
2016’da Pakistan’ın eşgüdümünde ABD ve Çin’in katılımıyla Taliban ile Afgan hükümeti arasında yapılan barış görüşmelerinden de sonuç alınamadı.
Donald Trump’ın 2017’de ABD Başkanı seçilmesinin ardından müzakereler yeniden gündeme geldi.
Afganistan’da ikinci kez göreve seçilen Cumhurbaşkanı Eşref Gani 2018 başında Taliban ile ön koşulsuz müzakereye hazır olduklarını açıkladı. Gani, ayrıca Taliban’ı meşru bir siyasi parti olarak tanımayı ve hapisteki örgüt üyelerini salıvermeyi vadediyordu.
Taliban barış için muhatabının Afgan hükümeti değil ABD olduğunu söyleyerek Gani’nin teklifine olumsuz yanıt verdi.
25 Şubat 2019’da ABD ile Taliban temsilcileri barış görüşmeleri için Katar’ın başkenti Doha’da ilk kez bir araya geldi.
12 Ağustos 2019’da ABD ve Taliban arasındaki sekizinci tur görüşmelerin tamamlamasının ardından tarafların anlaşmaya yaklaştığı bildirildi.
ABD Başkanı Trump’ın Afganistan Özel Temsilcisi Zalmay Halilzad, Eylül 2019’da taraflar arasında anlaşmaya varıldığını, anlaşmanın Başkan Trump’ın onayını beklediğini açıkladı. Ancak aynı günlerde Kabil’de yaşanan terör saldırısında bir ABD askerinin ölmesi üzerine Trump anlaşmayı erteledi.
ABD ile Taliban arasındaki görüşmeler Aralık 2019’da yeniden başladı. Görüşmeler “şiddetin azaltılması” adı verilen bir fiili ateşkes kararıyla sonuçlandı.
22 Şubat 2020’de başlayan 7 günlük sürenin sonunda bugün barış anlaşması imzalandı.
