Petrolde 1 Nisan alarmı

Bu soruları, isabetli ön görüleri, etkili yorumları, çarpıcı perspektifi ve ezber bozan yaklaşımıyla öne çıkan petrol uzmanı İbrahim Palaz’a sorduk.

İşte, sorular ve yanıtlar:

- Petrolde, bizi ne bekliyor?

Daha önceki söyleşimizde Suudi Veliaht Prens Muhammet Bin Salman ile Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in müşterek hareket ettiğini hedeflerinin de Amerika’daki kaya petrolü üreticileri olduğunu söylemiştim. Bu konuda çok soru ve eleştiri geldi, bu iki liderin bir araya gelip böyle bir karar almalarının zorluğu konusunda. Ancak burada her iki tarafın da attıkları adımların hangi neticeye hizmet edeceğini açık ve net bir şekilde gördüklerinden benim hiçbir şüphem yok. Bu iki liderin bir toplantıda böyle bir kararı alması gerekmiyor. Hem Arabistan hem de Rusya petrolün fiyatlandırılması ve küresel arz-talep etkileşimi konularında belki de en yetkili eksper ülkelerdir, bu nedenle alınan kararlarla serbest üretime geçilmesinin etkilerinin ne olacağını herkesten daha iyi kendileri bilirler.

-Üretim artışı için yol açıldı...

Üretim artışının tek ve ortak bir hedefi vardı o da ABD‘deki kaya petrolünün pazardaki payını sıfırlamak. 31 Mart itibarıyla henüz ilave üretim yapılmadan dünyadaki petrol fiyatları 20 dolar civarında seyir etmektedir. Üretim artışı ile elde edilmek istenen netice, virüs nedeniyle azalan taleple elde edilmiş durumdadır.

- Peki, 1 Nisan’dan başlayarak Arabistan ve diğer Körfez ülkeleri ilave üretime geçecekler mi? Rusya’nın tavrı ne olacak ve petrol fiyatlarındaki seyir hangi yönde gidecek?

ABD’de petrol sektörü tam bir kargaşa içerisinde görünüyor. Amerika’da, siyasi baskınını Arabistan’a uygulanması konusunda ciddi girişimler var. Texaslı senatör Ted Cruz’un başını çektiği bir grubun Arabistan büyükelçisine epeyce sert mesajlar verdiği ve Arabistan’ın bu davranışının bir saldırı niteliğinde algılandığı belirtiliyor.

-ABD Başkanı Trump da Rusya lideri Putin ile bir görüşme yaptı.

Evet. 30 Mart Pazartesi akşam Başkan Trump, Putin ile telefonda görüşüp bu üretim kotası savaşının “crazy” çılgınca bir davranış olduğunu belirtip, bundan vazgeçilmesini istediği ifade ediliyor. Görüşmede Trump, ABD enerji bakan temsilcileri ile Rusya’daki meslektaşlarının bir an önce bir araya gelerek bu duruma bir çözüm getirmelerini istiyor.

- Petrolde nasıl bir seyir söz konusu?

Son derece dinamik ve gün be gün değil saatlerle değişen bir denge ya da dengesizlik görülüyor dünya petrol sektöründe. 30 Mart 2020 günü Türkiye saati ile New York’ta petrol 20 doların altını gördü. Gün boyu West Texas petrolünün varili 20, Brent petrolün varili de 22 dolar civarında seyretti. Kısacası daha kotalar ortadan kaldırılmadan, 1 Nisan öncesinde, Arabistan ilave 2.5-3 milyon varil üretim yapmadan, Rusya serbest üretime geçmeden petrol fiyatları rekor seviyede düştü. Bu düşüşün tek sebebi koronavirüs nedeniyle adeta eriyen petrol talebidir. Goldman Sacs hesaplarına göre dünyada günde 26 milyon varil talepte düşüş oldu. Bank of Amerika hesaplarına göre 18 milyon varil talep erimesi oldu, yani talep tarihte görülmemiş bir hacimde düştü.

- Arz yönünde durum nedir?

Arzda 30 Mart’a kadar yeni bir ilave üretim olmamasına rağmen fiyatlar son 18 yılın en düşük seviyesini gördü. En son haberlere göre Arabistan 1 Nisan itibarıyla üretimi artırmayı planlamakta. Bir Nisan sonrası üretim artırılırsa açık ve net fiyatlar daha da düşecek. Koronavirüs, Arabistan ve Rusya’nın müşterek hedefi olan düşük petrol fiyatına çok süratli bir şekilde erişimi sağlamış görünüyor. Virüs, petrol talebini azaltarak, fiyattaki düşüşü sağladı. Aslında üretim artışı ile fiyatları yaza doğru düşürme planı, virüs etkisi ile rekor hızda gerçekleşmiş ve fiyat 20 dolarlara düşmüştür.

1 Ocak’ta petrol fiyatı 60 dolarken şu anda 20 dolar civarındadır. Bu düşüş 1973 OPEC petrol ambargosu ile 3 dolardan 10 dolara fırlayan petrol fiyatlardaki değişim hızında olmuştur.

-Virüs ağır bir darbe vurdu, öyle değil mi?

Virüs bir dış etken olarak görünse de petrol tüketimine olağanüstü bir etki yapmıştır. Havayolları neredeyse tamamen durmuş, karayollarında hareket zorunlu haller dışında durmuş, şehirlerde araç sayıları yok denecek seviyeye düşmüştür. Bu durum Avrupa, Amerika ve Asya’nın bütün ülkelerini kapsayacak şekilde hızla yayılmaktadır. Geçen 10 günde sokağa çıkma yasakları daha da arttı. Amerika’nın yarısı Avrupa’nın neredeyse hepsi evine kapanmış durumda. Talepteki azalmanın bu nedenle günde 15-25 milyon varil aralığında olacağını söyleyebiliriz.

Dolayısıyla virüs petrol fiyatlarını etkileyen çok daha önemli bir parametre olarak kendisini göstermektedir. Korona virüs etkisinin en son OPEC+ toplantısında tartışılmadığını düşünüyorum. Bu küresel krizin başlaması ve gelişmesi, herkesi gafil avladı demek doğru olacaktır. Üretimi artırma rekabeti, şimdi bu sürece Başkan Trump’ın da dahil olmasıyla nasıl başlayacak ve nereye gidecek bunu göreceğiz.

-ABD’de yaşananlar neler?

Süratle düşen petrol fiyatları ABD’de çok ciddi etkiler yaptı ve yapmakta… Kaya petrolüne olan yatırımların hepsi şu anda durma aşamasında, birçok küçük ve orta boyuttaki şirketler iflasın eşiğinde. Büyük olanlar da onları ucuza kapatmanın arayışı içerisindeler. Ama büyükler dahil bütün Amerikan şirketleri çok ciddi sancılı bir döneme girmiş durumdalar. Benim tahminim ABD’de bu 6-12 aylık dönemde 3 milyona varan bir üretim azalmasına sebep olacaktır. Bunun 12 ay ötesi dönemde de etkisini göreceğiz diye düşünüyorum ki üretim 5 milyon kadar düşebilir ABD’de ve Amerika tekrar petrol ithal eden ülke haline gelebilir.

-İflaslar mı gelecek?

Birçok küçük ve orta boy petrol şirketi iflasın eşiğindedir. Örneğin geçen hafta Moody’s birçok büyük şirketin yılbaşında almayı düşündüğü Occidental Petrol şirketinin kredi reytingini değersiz (junk) olarak verdi. OXY petrol şirketinin hisseleri yılbaşından beri yüzde 75’i aşan değer kaybına uğradı. Dünyanın en büyük halka açık petrol şirketi olan Exxonmobil pazar değerinin yarısından fazlasını kaybetmiş durumda. Kısacası durum ciddi ve yaygın. Amerikan petrol sektörü, Rusya ve Arabistan hiçbir şey yapmadan krize girdiler virüsle düşen talep üzerine. Öyle ki geçen hafta açıklanan Amerika’da işsizlik raporunda iş için başvuranların sayısı 3,5 milyonu buldu. Ocak ayında Başkan Trump tarihin en düşük işsizlik döneminin yaşandığını iftiharla söylerken birdenbire 3,5 milyon insanın iş için başvurması beklenmedik, görülmedik tarihi bir değişim. Bu işsizler ordusunun önemli bir kesimi petrol sektöründe çalışanlardan oluşuyor. Çoğu çok yetişkin insan işsiz kalmış, çoğuna 3 ay maaşsız izin verilmiş, üç ay sonra duruma bakılarak karar verileceği söylenmiştir.

- Teksas’ta durum ne?

Özellikle Texas eyaleti başta olmak üzere 20’ye yakın eyalette kaya petrolü üretimi yapan eyaletlerde birdenbire resim değişti. Bu eyaletlerin çoğunda Trump’ın popülerliği vardı ama bunun nasıl gideceğini zaman gösterecek. Bugün itibarıyla Texas’lı siyasetçiler hem ABD hem de Arabistan yönetimine baskı uygulamaktalar. Arabistan’ın Rusya ile ilave olarak üretim yarışına girmesini engellemek istemekteler.

-Trump bu aşamada bazı girişimlerde bulunuyor.

Başkan Trump, Amerikalı petrol şirketlerinin üretime devam edebilmeleri için ABD’nin stratejik rezerv dediği yeraltı tuz depolarına ilave petrol depolamak istedi. Toplam 200-300 milyon varil civarında depolanacak petrol, ABD’li üretici şirketlere bir soluk verme amacındaydı. Ama bu madde, 2 trilyon dolarlık ekonomi canlandırma paketinden Demokratların baskısıyla çıkarıldı. Dolayısıyla yerli petrol şirketlerinin üretimleri düşük fiyatlardan alıcılara zararına, üretim maliyetinin çok altında satıldı. Bu elbette küçük ve orta boyuttaki şirketler için ölüm fermanıydı.

Şu anda orta boy 12 civarında ABD’li petrol şirketi iflasın eşiğindedir. Burada dikkat etmek istediğim konu ABD’de kaya petrol üretimin durma noktasına gelecek olması kadar dünyadaki büyük petrol şirketlerinin 2020 yatırımlarını yüzlerce milyara varan miktarlarda azaltmalarıdır.

Örneğin CHEVRON şirketi sadece batı Texas’ta bu yılki harcamalarından 21 milyar dolar harcamayı durdurduğunu açıkladı. Yatırım yapılmaz ise bugün değilse yarın mutlaka petrolün fiyatı çıkacak demektir. Örneğin 2019 yılında dünyadaki 1,8 trilyon dolarlık enerji sektörü yatırımının 710 milyarı petrol ve doğal gaz sektörüne yapılmıştır. 2020 rakamlarının net olmamasına rağmen bütün büyük petrol şirketleri bu sene yatırımları asgariye çektiler ya da tamamen iptal ettiler. Öyle ki kaya petrolü kadar derin denizlerdeki petrol sahalarında üretim maliyeti yüksek pahalı petrol yataklarında da üretim ertelenecek.

Bunun ötesinde birçok petrol ve doğal gaz alt yapı yatırımı geciktirilecek, bazıları iptal edilecek. Bunların etkisi gelecek yıllarda petrolün daha pahalı olmasının garantisi olacaktır.

- Bu durumda dünyayı daha da zor günler bekliyor, diyebilir miyiz?

Eğer batılı şirketlerin üretimi azalırsa dünya OPEC+ ülkelerin eline bakacak, onların da ne istedikleri açık ve net bilinmektedir. Burada OPEC+ üreticileri hedef göstermek istemiyorum, onlar da kendi karlarını azami tutmak isterlerken yüksek fiyatların sürdürülebilir olmasına özen göstermişlerdir, aşırılıktan kaçmışlardır. Sektöre yapılan yatırımların kesilmesi maliyeti ucuz ülkelerin özellikle Orta Doğu üreticilerinin uzun dönemde işine yarayacaktır, kısa dönemde onların da canını çok yakmasına rağmen.

- Suudi Arabistan’da durum nedir?

Arabistan da stokların dolu olduğu ve çok fazla ilave depolama kapasitesinin olmadığını düşünürsek, ilave üretimi müşteri taleplerine göre ayarlaması gerekecek. Arabistan, Emirlikler ve Rusya için önemli konu kotaların 1 Nisan’da serbest kalmasıyla kim ne kadar üretecek değil halihazırda arz tarafındaki fazlanın nasıl idare edileceği konusudur. İşe yukarıdan bakınca Arabistan ve Rusya’nın fazla üretim savaşına girmeden piyasada Amerikalı üreticileri devreden çıkarma harekâtı daha hızlı bir şekilde virüs ile sağlanmış görünüyor. Ancak tam istenilen hedefe ulaşılması için Arabistan ve Rusya’nın bu petrol bolluğu ve ucuz petrol sürecini gerekli olduğu kadar uzun tutması gerekiyor ama zamanı uzattıkça da kendi canları çok kötü yanıyor olacak. Bu insanın kendisine işkence yapması gibi bir şey.

- Piyasada petrol bolluğu devam edecek mi?

Ben piyasadaki petrol bolluğunun devam edeceğini ve bunun bir şekilde Arabistan ve Rusya’nın bolluğu destekler tavırda olacağını düşünüyorum. Tabii burada Trump faktörünü unutmamak gerekir, oynadığı rol daha aktif halde devam edebilir. Bunun için virüs ile mücadelenin bir şekilde kazanılır duruma gelmesi gerekiyor. Bütün insanlığın sağlık ve var olma savaşı verdiği bir durumda dünyanın en önemli emtiasının fiyatının nasıl her şeyi etkilediğinin yorumlarını yapmak biraz zor geliyor insana ama maalesef bu etkileşimin ince hesaplar dışında kendiliğinden olduğunu düşünmek de naiflik olur. Biz düşünmesek zaten başkaları düşünüp planlarını ona göre yapıyorlar.

-Peki petrol fiyatları nereye gider?

Biz tekrar Arabistan’ın deklare ettiği fazla üretim konusuna dönersek bugünden itibaren şayet Arabistan daha önce belirttiği gibi üretimini artırırsa ki farklı düşünmek için ortada bir neden yoktur, farklı bir beyanat çıkmamıştır ARAMCO’dan, o zaman fiyatlar serbest düşüşe geçecektir. Arabistan söz verdiği 13 milyon varili üretir Emirlikler de normal üretimine ilave 1+ milyon varil eklerse Rusya’nın da 11.4 milyon varil üretime devamını düşünürsek şu anki talep miktarına göre petrolün hızla düşmeye devam etmesi ve 10 dolarları test etmesi söz konusu olabilir. Burada joker Amerika’daki kaya petrolünde yeni kuyular açılmamasına rağmen zaten üretim yapan kuyuların üretimi devam edecek olması ve birçok kuyunun 1-3 ay içerisinde devre dışı kalacak olmasıdır.

- Kaya petrol üretiminde düşüş olmaz mı?

Yeni kuyu açılmadan 4-6 ay içerisinde kaya petrol üretiminde ciddi düşüş 3 milyon varile varabilir. Kaya petrol sektöründe aktivitenin tamamen durup 6 ay ötesinde hiçbir aktivite olmaması durumunda düşecek günlük üretim miktarı hızla günde 5 milyon varile yaklaşabilir. Ama bu senaryo virüsün olmadığı ortamda tamamdı ama şu anda piyasada günde 15 milyondan fazla petrolün olduğunu düşünürsek kaya petrol üretiminin azalması fiyatları yükseltmek için yeterli olmayacak. Şayet 1 Nisan’dan önceki kotaları da alt üst edecek çok daha ciddi bir üretim azaltması yapılmaz ise petrol fiyatlarının 10 dolarlara doğru düşüşünü kimse durduramayacak. ABD enerji bakan temsilcileri ile Rusların bir plan yapıp yanlarına Arabistan’ı da almaları mümkün ancak ondan sonra ciddi bir üretim azaltması yapılacaktır. O zamanda önümüzdeki 6 ay içerisinde petrol fiyatlarının 15-25 dolar aralığında seyredeceğini düşünüyorum. Benim tahminim serbest üretim ile fiyatların düşeceği azami seviyede 10 doları görmesinin mümkün olacağını yönünde ama en olası aralık 15 doları test edecek ve 20 dolar civarında orta dönemde seyir edecek görünmektedir.

Burada üretim kadar virüsün ne kadar süratle hayatımızdan çıkması küresel bir çözüm bulunması ve bildiğimiz normal yaşantıya ne kadar süratle dönmemiz esas faktörler olacaktır petrol fiyatlarının nerelerde seyir edeceği konusunda. Virüs üretim maliyeti yüksek petrole darbe vurmadı adeta imha etti desek doğru bir tanımlama yapmış oluruz.

- Rusya, İran, Afrika cephesinden ön görünüz nedir?

Üretim maliyeti düşük olan petrol üreticileri özellikle Orta Doğu ve Afrika bu krizden yaralı ama sağ çıkacaktır. Rusya ekonomik olarak düşük petrol fiyatlarında yapacağı iki hamleye de başvuracaktır Rubleyi devalüe edecek ve dolar rezervlerini eritmeye başlamıştır. Rusya sitemi pahalı ve çok verimsiz çalışan bir sistemdir; bir an önce yüksek fiyatlara dönülmesini isteyecektir. Arabistan bütçesi varili 8 80 dolara göre yapmıştı ama bu düşük petrol sürecini Körfez fonlarını kullanarak atlatacaktır. Emirlikler, Kuveyt de Arabistan ile aynı kategoride olacaktır. Bu düşük petrol fiyatları İran, Venezüella gibi zaten ekonomik ambargolarla ezilen ülkeler için çok zor olacaktır. Batının umudu İran ve Venezüella’da rejim değişiklikleridir.

-Bu süreçte ABD’de petrolde bir konsolidasyon olur mu?

ABD’de değişiklikler olacak ve bütün küçük orta boy şirketler bir avuç büyük şirketin elinde toplanacak, küçük oyuncular oyundan çıkarılacaktır. Kaya petrolünün daha ucuz maliyetle üretilmesi önlerindeki bir hedef olacak ve bu işi de küçükleri yutan büyük şirketler hayata geçireceklerdir. Burada unutulmaması gereken şey Amerikan yaratıcılığıdır ve bu şu anda şok halindeki ABD petrol sektörünün bu şoku üzerinden atmasıyla kaya petrol üretim maliyetini aşağıya çekme süreci başlayacak ve 5 sene içerisinde AR-GE çalışmaları neticelerinde elde edilecektir.

Dünyadaki tek sorun şu anda koronavirüsüdür, bu virüs sadece insan sağlığını tehdit edip binlerce ölüme sebep olmamış dünyanın bir numaralı emtiasının arz-talep dengesini inanılmaz bir süratte değiştirmiş ve görülmemiş bir şekilde bu emtianın talebini azaltmış bu nedenle de fiyatı ocak başında varili 60 dolar olan petrol şimdi 20 dolarlara düşmüştür.

- Türkiye için ne söylenebilir?

Türkiye için de günümüzdeki en önemli konu elbette virüstür halkımızın sağlığıdır. Düşük petrol fiyatları ekonomiye artı olarak gelecektir. Doğal gazın petrol endeksli fiyatlanması da yardımcı olacaktır ancak hem ihracatın ciddi yavaşlaması, turizmin durması ekonomimizi elbette menfi etkileyecektir. Enerjide dışarıya bağımlı ülkeler tam bağımsız değillerdir. Kendi enerjisini kendi ülkesinde üretemeyenler değişik yöntemlerle bu bağımlılığı asgariye indirecek tedbirlerin arayışı içindedirler. Çin, Güney Kore, Japonya ya da Avrupalı ülkeler İngiltere, Fransa, İtalya ve İspanya gibi. Bugün petrol fiyatı düştü ama ihracatımızda düşüyor; turizm dibe vuracak neredeyse. Petrol fiyatı artsın diye dua edecek durumdayız. Ülkemizin ciddi ve kapsamlı bir enerji stratejisi oluşturulmalıdır ve bu adım adım takip edilmelidir. Rusya’ya doğal gaz ve petrolde dünyada en bağımlı ülke (eski Sovyetlerin bir parçası olmayan) ülkemizdir. Türkiye dünyadaki en kırılgan ekonomilerden birisine sahiptir. Enerjide dışa bağımlılık hat seviyededir, ihracatımız müşterilerimiz tarafından her an kesilebilecek özelliklere sahiptir. Turizm gelirimiz ise ziyaretçilerimizin ekonomisi bozulunca planlarından ilk silecekleri masraf kalemidir. Domates satmakla değil kendi enerjisini kendisi üretmekle başlamalı enerjide tam bağımsızlığı hedef alan milli bir enerji politikası uygulanmalıdır. Dış yatırımı destekleyici ortam yaratılmadıkça yatırım gelmeyecektir. Kapital sahipleri paraları için emin ülkeler aramakta ve oralara yatırmaktadırlar. Bu virüs ezber bozan bir ortam yaratmıştır, yeni şartlara adapte olabilen ülkeler virüs sonrası daha iyi çıkışta olacaklar olamayanlar ise daha geriye düşeceklerdir. Virüs elbette gelip geçecektir izler bırakarak ve can kayıplarına sebep olacaktır ama virüsün nedeniyle düşen petrol fiyatlarının bu seferki inişi belki faydadan çok zarar getirebilir. Zaman gösterecek.