The Last of Us dizisi gerçek olabilir mi?

Post-apokaliptik yani büyük bir felaketin ardından geride kalan dünyada geçen olayları ele alan HBO’nun dizisi The Last of Us, mantarlara olan bakış açımızı büyük ölçüde değiştirmişe benziyor. Video oyunundan uyarlanan ve bir mantar enfeksiyonunun dünyayı ele geçirmesi sonucu insanların hayatta kalma mücadelesini işleyen bilim kurgu dizisi, bilim insanlarının bir TV programında tartışmasıyla başlar.

Mikroorganizmaların büyük bir tehdit oluşturduğu, bunlar arasında mantarların en tehlikelisi olduğu ifade edilir. Mantarların ne denli tehlikeli olabileceğini anlatan bir bilim insanı, "Virüsler bizi hasta edebilir ama mantarlar zihnimizi değiştirebilir" der ve mantarın bir karıncanın içine girip, dolaşım sisteminde ilerleyerek daha sonra beynine ulaştığını, ardından da onu halüsinojenlerle doldurarak zihnini kontrol etmeye başladığını anlatır.

Öyle ki The Last of Us'ın hayata geçirilmesine ilham olan Cordyceps: Attack of the Killer Fungi isimli BBC Planet Earth belgeseli, bu mantarın gerçek hayatta bir karıncayı nasıl etkisi altına aldığını gösterir.

Ve bilim insanı devam eder... Dünya'nın bir miktar ısınmasıyla evrimin gerçekleşebileceğini, bir genin mutasyona uğrayarak Asklı mantar, Kandida, Ergot, Kordiseps (Cordyceps), Aspergilus'dan herhangi birinin insan beynine yerleşip milyarlarca insanın kontrolünü ele alabileceğini ve bunun tedavisinin de olmadığını söyler. Nitekim bir mantar enfeksiyonu insanlığı esir almaya başlar. Cordyceps adlı bir mantarla enfekte olan kişilerin beyninde ve daha sonra vücutlarında bu mantarlar filizlenir ve başkalarına da bulaşır, insanlar zombileşir. Geride kalanların hayatta kalabilmesi için tek çare, mantarın yayılmasını durduracak bir tedavidir.

Diziyle beraber, gerçek hayatta da mevcut olan Cordyceps mantarı, canlıları gerçekten etkileyebilir mi, mantarlar gelecekte insanlığı tehdit edebilir mi soruları akıllara geldi. Konuya ilişkin görüş veren pek çok uzman, mantarların insanları zombileştirmesi gibi bir durumun söz konusu olmadığını ancak mantarların hafife alınmayacak kadar önemli olduğuna dikkat çektiler.

İNSANLARDA HASTALIK YAPAN MANTAR TÜRÜ SAYISI YAKLAŞIK 600

Uzmanlık alanı Mikoloji olan Trakya Üniversitesi Biyoloji Bölümü'nden Prof. Dr. Ahmet Asan, mantarlarla ilgili merak edilen sorulara açıklık getirdi.

Cordyceps mantarının bilimsel adının “Ophiocordyceps unilateralis” olduğunu belirten Asan, "Bu mantar karıncalarda (özellikle “Camponotus leonardi” adı verilen karınca türünde) etkilidir. Bu karıncanın parazitidir, karıncanın 4 ile 10 gün içinde ölümüne neden olur ve tropikal ormanlarda görülmektedir. Karınca ile insanların yapıları biribirlerinden oldukça farklıdır. Bu mantarın insanları benzer şekilde etkilemesiyle ilgili hiçbir kayıt yoktur ve zaten mümkün görünmemektedir. İnsanları etkileyen, insanlarda hastalık yapan mantarlar elbette vardır. Caceres ve Arkadaşlarına göre dünyada 2.2.-3.8 milyon (tahmini) mantar türü vardır. Gerçekte tanımlanmış 120-130 bin civarında mantar türü bulunur. Ancak insanlarda hastalık yapan mantar türü sayısı 600 civarındadır ve bunlardan etkilenen insan sayısı 1 milyar kadardır. Dünyada özellikle Aspergillus (Türkçe adı: Asper), Candida (Türkçe adı: Kandida), Cryptococcus (Türkçe adı: Kapsülmaya), Pneumocystis ve Mucorales üyeleri insanlarda etkilidir" diyor.

KİMİ MANTAR ÖLDÜRÜYOR KİMİ MANTAR HAYAT KURTARIYOR

Prof. Dr. Asan, mantarların çok çeşitli maddeler ürettiğini söylüyor ve ekliyor: "Örneğin, Penicillium chrysogenum (Penisilyum) denilen mantar Penisilin G adlı antibiyotiği üretir. Aspergillus flavus (Cıbıl asper) ve Aspergillus parasiticus (Asalak asper) isimli mantarlar, aflatoksin denilen mikotoksini üretir. Penisilin antibiyotiği insanlar için yararlı yönde kullanılabilirken, aflatoksin kanserojendir. Mantarların ürettiği daha birçok farklı madde vardır. Örneğin, ormanlarda toplanabilen Amanita phalloides (Köygöçüren mantarı) isimli mantar insanlar için oldukça zehirlidir ve ölümcüldür."

MANTARLARIN YAPTIĞI HASTALIKLAR 1970'LERE KADAR BAKTERİYEL HASTALIKLARIN GÖLGESİNDE KALDI

Henüz tanımlanmamış ve dolayısıyla özellikleri bilinmeyen milyonlarca mantar türü bulunduğunu ifade eden Prof. Dr. Asan, sözlerine şöyle devam ediyor: "Bunların insanlarda ne gibi etkiler yapacağı bilinmemektedir. Ayrıca tanımlanmış türlerin tümünün insanlarda ne gibi etkiler yaptığıyla ilgili bildiklerimizden farklı etkileri net olarak ortaya konmamıştır, yeni çalışmalara ihtiyaç vardır. Mantarların tüm dünyayı etkileyecek yani pandemiye neden olacak bir durum şimdilik söz konusu değildir, geçmişte de olmamıştır. Ancak lokal düzeyde mantar salgınları olmuştur ve olmaya devam ediyor."

Prof. Dr. Asan, bakterilerin veba, kolera gibi salgınlara neden olması gibi nedenlerle mantarların insanlarda yaptığı hastalıkların 1970’li yıllara kadar bakteriyel hastalık çalışmalarının gölgesinde kaldığını fakat 1970’li yıllardan sonra insanlarda hastalık etmeni olan mantarların sayısının artış gösterdiğini belirtiyor.

YILDA 1 MİLYAR İNSANI ETKİLİYOR

Günümüzde 600 kadar mantar türünün insanlarda patojen yani hastalık yapıcı olduğunu kaydeden Prof. Dr. Asan, "Artışın muhtemel nedenleri dünya çapındaki nüfus artışı, ülkeler arası seyahatlerin kolay hale gelmesi, nüfus artışından dolayı vahşi yaşamla temasın artması sonucu yeni patojenlerle karşılaşma olasılığının artması, çeşitli nedenlerle insanların bağışıklık sisteminin zayıflaması olabilir. Günümüzde mantar hastalıkları önemlidir ve bundan yılda 1 milyar kadar insan etkilenmektedir. Herhangi bir patojen mantar türünün 1347’deki veba salgını, 1918’deki İspanyol gribi salgını ve 2019’daki Covid-19 salgını gibi tüm dünyayı etkileyen salgınlar gibi bir salgın yaptığıyla ilgili bir kayıt yoktur ancak CDC'nin internet sitesinde yer alan bilgilere göre, sadece son 10 yılda bölgesel ölçekte mantar salgınları görülmüştür:

2022: Candida auris isimli mantarın özellikle ABD’de etkili olduğu salgın,

2018: ABD Louisiana'daki kampçılarda Histoplazmoz salgını,

2018: Meksika'ya hizmet gezilerine giden ABD'li gönüllülerde vadi humması salgını,

2015: Dominik Cumhuriyeti'nde tünel işçilerinde histoplazmoz salgını,

2012: Kontamine steroid enjeksiyonları ile ilişkili fungal menenjit ve diğer fungal enfeksiyonların salgını."

Prof. Dr. Asan, Litvintseva ve Ark.(2015)’e göre, dünyanın çeşitli yerlerinde sadece 2005-2013 yılları arasında mantarların neden olduğu 9 salgın olduğunu, bundan 921 kişinin etkilendiğini ve bunların 79’unun da yaşamını yitirdiğini söylüyor.

Patojen mantarların özellikle çeşitli nedenlerle bağışıklık sistemi zayıflamış (örneğin, kanser, doku ve organ nakilleri, AIDS hastalığı, uzun süre yoğun bakımda kalma, yaşlılık, vb.) insanlarda, uzun süre geniş spektrumlu antibiyotik kullanan insanlarda daha fazla etkili olduğunu aktaran Prof. Dr. Asan, sözlerine şöyle devam ediyor: "Örneğin Aspergillus fumigatus (Kıran asper) terminal safhaya gelmiş akciğer kanseri hastalarında çok etkilidir. Dolayısıyla günümüzde herhangi bir mantarın dünya çapında bir salgına (pandemi) neden olması beklenmemektedir. Çünkü patojen mantar sağlıklı kişilere bulaştığında salgın zinciri kırılacaktır. Fakat ilerde yeni patojen türlerin nasıl davranacağı konusunda herhangi bir şey söylemek zordur."

MANTARI YOK ETMEK İMKANSIZ: 1 GRAM TARIM YAPILAN TOPRAĞIN İÇİNDE 400 BİN MANTAR OLABİLİR

Prof. Dr. Asan, dünyanın her yerinde mantar, bakteri, virüs, protozoon gibi mikroplara rastlandığını belirtiyor. Hava, toprak, su, gıda, bitki, hayvan ve insanlarda doğal olarak bulunan birçok mikrop olduğunu; ancak lokal olarak bir yeri, bir kabı, bir ortamı steril hale getirmenin mümkün olduğunu, bunu mikropları öldürerek yapabileceğimizi söylüyor; ancak dünyada tüm mikropları, özelde de tüm mantarları öldürmenin imkansız olduğunu kaydederek, şu örneği veriyor: "1 gram tarım yapılan toprağın içinde 400 bin mantar olabilir, bu sayı daha fazla veya daha az olabilir. Yani dünyadaki tüm mantarları öldürmek söz konusu değildir. Derin dondurucu gibi soğuk ortamlar mikropları öldürmez ancak üremelerini durdurur. Santos ve Ark. (2014) ve Oliveira ve Ark. (2021)’na göre, mantar enfeksiyonlarının tedavisi veya önlenmesi için onaylanmış immünoterapötikler veya aşılar bulunmamaktadır ama konuyla ilgili çalışmalar devam etmektedir."

KÜRESEL ISINMA MANTARLARI DAHA BÜYÜK BİR TEHDİT HALİNE Mİ GETİRİYOR?

Küresel ısınmanın birçok bakımdan insanlar için tehdit oluşturduğunu ifade eden Prof. Dr. Asan, şunları söylüyor: "Dünyadaki sıcaklık artışı, buzların erimesine neden oluyor, erimeyle deniz seviyeleri yükseliyor, buzların güneş ışınlarını yansıtma özelliği azalıyor ve ısınma daha da artıyor. Denizlerdeki asit miktarı artıyor ve bu da deniz canlılarını negatif etkiliyor. Ayrıca küresel ısınmayla beraber birçok patojenin taşınmasında rol oynayan böceklerin daha kuzeye veya daha güneye ulaşıp patojenleri yayması mümkün hale geliyor. Mantarların doğada asıl yaşadıkları ortam topraktır. Mantarlar topraktaki düşük sıcaklıklarda yaşamayı tercih ederler; fakat küresel sıcaklıklar arttıkça topraktaki mantarların da yükselen sıcaklıklara uyum sağlama durumu olabilir; ancak bu tip adaptasyonun kısa sürelerde olması beklenmez. Örneğin, Candida auris isimli mantar, yükselen sıcaklığa uyum sağlamış olabilir ve dolayısıyla insan vücut sıcaklığında (37 °C) üreme yeteneğine kavuşmuş olabilir. Candida auris, patojen olma özelliği bakımından günümüzde önemlidir. Çünkü bağışıklığı zayıf insanlarda ölüm oranı yüksektir, teşhis edilmesi zordur ve birçok antifungal antibiyotiğe çoklu direnç gösterebilmektedir.

Yine CDC'ye göre, sadece ABD’de 2016-2021 arasında rapor edilen Candida auris kaynaklı vaka sayısı 7 bin 413’dür ve artış 2020-2021 döneminde hız kazanmıştır."

MANTARLAR ÇOK ÖNEMLİDİR, HAFİFE ALINAMAZ

Mantarları hafife almamak gerektiğini vurgulayan Prof. Dr. Asan, şunları söylüyor: "Mantarlar, insan, bitki ve hayvanlarda hastalık yapabilir; gıda bozulmalarına yol açarak ekonomik kayıplara neden olabilir, zehirli mantarlar insanlarda ölümlere neden olabilir, tarihi eserler ve başka birçok önemli varlıkların bozulmasına neden olabilirler.

Örneğin, ABD’de Candida auris’in neden olduğu mantar enfeksiyonu büyük endişe doğuruyor. Çünkü uzun süre hastanede yatan, geniş spektrumlu antibiyotik kullanan ve çeşitli nedenlerle bağışıklığı düşük insanlarda ölüme neden olabiliyor. Türkiye’de bu mantar 2021’de İstanbul ve 2023’de İzmir’de rapor edilmesine rağmen, bir salgın söz konusu değildir.

Ancak mantarların insanlar için faydalı yönleri de vardır. Örneğin, bazı mantarlardan antibiyotik elde ediyoruz, çeşitli içeceklerin ve peynirlerin yapımında kullanıyoruz, kültür mantarlarını direkt gıda olarak kullanıyoruz, mantarlar doğadaki madde çevriminde önemli rol oynuyorlar. Yani mantarlar çok önemlidir, hafife alınamazlar."