Selanik'in simgesi Osmanlı eseri

Serkan AKKOÇ / AHT

Marmara Üniversitesi Tarih Bölümü öğretim görevlilerinden Neval Konuk, Dışişleri Bakanlığı'nın desteğiyle çok ilginç bir envanter çalışması hazırladı. Çalışma, Yunanistan'daki Osmanlı eserlerinin içler acısı halini ortaya koyuyor. 2007'den beri Yunanistan'ı adım adım gezerek bilinmeyen, unutulmuş, kaybolmuş 10 bine yakın Osmanlı mimari eserini 10 ciltlik seride toplayan Konuk, eserlere ait tarihi belgeleri günyüzüne çıkarırken, Selanik'in simgesi Beyaz Kule'nin Kanuni Sultan Süleyman dönemi Osmanlı eseri olduğunu kanıtlayan kitabenin fotoğrafına da ulaştı. Resmi kayıtlarda ve turizmde Venedik yapısı olarak tanıtılan Beyaz Kule'nin kitabesinde yazılanlar, Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi'ndekiyle birebir örtüşüyor. Bugün nerede olduğu bilinmeyen kitabenin olması gereken yerse betonla sıvanmış halde duruyor.

BEYAZ KULE'NİN KANIT KİTABESİ

2010'da yayınlanan ve "Florina, Grebene, Karaferya, Kesriye, Kozana, Siroz, Yenişehir ve Tırhala" şehirlerindeki Osmanlı eserlerinin yer aldığı iki cildin ardından Selanik bölgesine yoğunlaşan Konuk, kitabenin fotoğrafını ABD'deki Kongre Kütüphanesi'nde buldu. Osmanlıca yazılı, açık ve net bir şekilde okunabilen kitabede yapının Hicri 942 yılında (1535-1536) Kanuni Sultan Süleyman Han'ın emriyle yaptırıldığı belirtiliyor. Tarihi yapının kitabesinde özetle şunlar yazılı: "Bu da Gazi Süleyman Han'ın imaretidir. Göklere doğru baş çekmiş 8 kat sağlam kaledir ki içinde 40 adet haneleri, 3 adet su sarnıçları ve 1 zaviyesi var bir yüksek kaledir..."

'KİTABELER TARİHİ YAPILARIN KİMLİKLERİDİR'

Kitabelerin tarihi yapılar için kimlik kartı niteliği taşıdığını vurgulayan Neval Konuk, "Resmi kurumlarca basılan neredeyse bütün kaynak ve şehirle ilgili broşürlerde Beyaz Kule'nin Venedik yapısı olduğu belirtilir. Osmanlı eseri olduğu kabul edilmez ve belirtilmez" diyor. "İlk kuşak mübadillerin hafızalarına kazınmış şehre dair son görüntüdür Beyaz Kule. Yunanistan'da yakın geçmişe kadar Osmanlı eserlerini tahrip etmek, günümüzdeyse görmezden gelmek, yok saymak gibi bir politika yürütülüyor. Bu yüzden Osmanlı yapılarında ilk iş olarak kitabeleri yok ediyorlar ya da kazıyorlar. Yunanistan'daki pek çok Osmanlı yapısında olduğu gibi Beyaz Kule'nin de kitabesi kaldırılmış."

ARŞİVLERİ ALTÜST ETTİ

Çalışmaları sırasında kapsamlı arşiv araştırmaları da yapan Konuk, Türkiye'deki Başbakanlık Osmanlı, Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivleri ve kütüphanelerin yanı sıra Yunanistan ve Bulgaristan arşivleriyle Selanik'teki Dördüncü Bizans Dairesi'nin altını üstüne getirmiş. Her kitapta Türkçe, İngilizce ve Yunanca çevirilerin yer aldığı seride eserlerin eski ve bugünkü halini yansıtan fotoğraflar, mimari çizimler ve belgeler de yer alıyor. Arşiv araştırmalarından yola çıkarak yerinde tespitler de yapan Konuk, fotoğraflama çalışmalarını da kendi yürütüyor.

OSMANLI ESERİ OLDUKLARI TESCİL ETTİRİLMELİ

Konuk, Yunanistan'daki tüm Osmanlı eserlerini biraraya toplayacak 10 ciltlik çalışmanın Türkiye'nin elini güçlendireceğini vurgulayarak, "İlk iki ciltte Yunanistan'daki eserlerin yüzde 20'sini kayıt altına aldık. 10 cilt tamamlandığında yok olmuş ve varlığını sürdüren tüm eserler kayıt altına alınmış olacak. Ondan sonra atılacak adım ise bunların birer Osmanlı eseri olduğunun tescil ettirilmesi, UNESCO veya ICOMOS nezdinde girişimlerle korunmaya ve yeniden ihyasına yönelik girişimlerin gerçekleştirilmesi olmalıdır" diyor.

Eski başbakan yardımcısından Osmanlı itirafı

Başbakan Erdoğan'ın Katar'daki "Atina'ya cami" çıkışının ardından Yunanistan eski Dışişleri Bakanı Theodoros Pangalos, cevap niteliğinde "İnşallah" başlıklı bir makale kaleme alarak Yunanistan'daki Osmanlı mirasına dair çarpıcı itiraflarda bulunmuştu. Makalesinde Türkiye'nin kiliseleri korumasını öven Pangalos, Atina'ya cami inşa edilmesi konusunda, hükümetteyken çok çaba sarf ettiğini ancak yapılamamasından ötürü duyduğu üzüntü ve mahcubiyeti dile getirdi.

'SİSTEMATİK OLARAK TAHRİP ETTİK'

Osmanlı mirasına dair yapılan tahribatı da yazısında eleştiren Pangalos, "Seçkin bir halk olarak başka medeniyetlere karşı çok derin bir şekilde kayıtsızız. Böylece Orta Çağ Yunanistanı'na yani Frenkleri ve Osmanlı egemenliğini hatırlatan her şeyi sistematik olarak tahrip ettik ya da yok olması için bıraktık. Osmanlıların Yunanistan'da inşa ettiği binlerce camiden çok azı ayakta kalabildi. Tam tersine, Türkiye'de, yüzyıllar içinde Hıristiyan mabetlerine karşı yapılan tahribatları gözden kaçırmadan, bugün kiliselerin var olduğunu, restore edildiklerini ve aktif olarak ibadet merkezleri olarak kullanıldıklarını görmekteyiz" dedi.

Adım adım gezdi

Neval Konuk, 2007'den beri Yunanistan'ı adım adım gezerek camisinden çeşmesine, hamamından türbesine ülkedeki yok olmuş ve halen ayakta tüm Osmanlı eserlerinin mimari çizimlerini, fotoğraflarını, arşiv belgelerini biraraya getiriyor. Toplam 10 cilt olacak külliyatın 2010 yılında basılan ilk 2 cildinde "Florina, Grebene, Karaferya, Kesriye, Kozana, Siroz, Yenişehir ve Tırhala" şehirlerindeki Osmanlı mimari eserleri yer aldı. Önümüzdeki ay yayınlanacak olan yeni cilt ise "Selanik, Kılkış, Katerini, Halkidiki, Vodina, Yenice-Vardar" şehirlerini kapsıyor. Konuk, araştırma sayesinde Yunanistan'daki bilinen Osmanlı eseri sayısının 3 binlerden 10 binlere kadar çıktığını vurgulayarak, "Bu 10 bin eserden çeşme, köprü, cami, hükümet binası, istasyon, medreseler, kışlalar, saat kulelerinden oluşan 5 binin üzerinde hala ayakta olan eser var" diye anlatıyor. Önümüzdeki ay içinde bakanlık tarafından basılacak olan serinin üçüncü cildinde daha birçok eserin benzer belgeleri yer alıyor.

Başka örnekler de var

Neval Konuk'un araştırmaları, Beyaz Kule örneğinde olduğu gibi başka birçok Osmanlı eserinin de başka ülke ve kültürlere ait eserlermiş gibi gösterildiğini, büyük bir kısmının da yokedildiğini ortaya koyuyor...

Selanik Hamidiye Hastanesi: II. Abdulhamid tarafından Selanik'te yaptırılan ve 1902'de açılışı yapılan Hamidiye Hastanesi, Yunanistan'da Fransız Hastanesi olarak tanıtılıyor. Yapı bugün Agios Dimitros Hastanesi adıyla hizmet veriyor.

Hamidiye Çeşmesi: Selanik'in en işlek caddelerinden Vasilissis Sophias ile Egnatia Caddesi'nin birleştiği noktada yer alan çeşme, II. Abdulhamid tarafından 1892'de yaptırılmış. Dikilitaş biçimindeki Hamidiye Çeşmesi, günümüzde üzerindeki Osmanlıca yazı ve süslemeler silinmiş halde hâlâ ayakta. Neval Konuk, bu çeşmenin açılışı sırasında çekilmiş fotoğrafları da tozlu arşivlerden bulup çıkarmış.

Karaferya Namazgahı (Açıkhava Mescidi): Yine Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi'nde "Bir ömür seyahatimde gördüğüm en güzel namazgah" cümlesi eşliğinde öve öve bitiremediği Karaferya Namazgahı, Müslümanların bölgeden ayrılmasına rağmen uzun süre varlığını korumuş. Daha sonra minber ve mihrabı dışında tamamen yıkılan namazgah, zamanla M.S. 10 yılında Tarsusa'da doğan Hıristiyan azizi Saint Paulusâ'nın sözde konuşma yaptığı hayal ürünü bir kürsüye dönüştürülmüş. Atina Belediyesi arşivlerinden namazgahın 1920 ve 1930'larda çekilmiş fotoğraflarını bulan Konuk, "Hıristiyan hacılar buraya gelip "Aziz Paul'ün Altar"ı diye ibadet ediyorlar. Aziz Paul, Karaferye'ye uğramamış bile. Namazgaha eşlik eden selviler ve fotoğraflar bunun tek tanığı" diye anlatıyor.

Selanik Mevlevihanesi: Selanik Mevlevihanesi, Yenikapı bölgesinde 1608'de Ekmekçizade Ahmed Paşa tarafından yaptırıldı. 1917 yangınından sonra evsiz kalan Yahudiler ve Anadolu'dan gelen Rumların sığındığı Mevlevihane 1920li yılların sonunda da yıkılarak çocuk parkına dönüştürülmüş.

Selanik Müslüman Mezarlığı: Bugünkü Yedikule sırtlarında yer alan, binlerce kişinin yattığı Müslüman Mezarlığı'ndan geriye hiçbir iz kalmamış durumda. Mezarlığın yerinde Selanik Fuarı yükselmiş durumda.

BALKANLAR'DAKİ OSMANLI ESERLERİ

Dışişleri Bakanlığı, 2007'de bölgeyle tarihten gelen bağların devamı ve tüm insanlığın ortak malı olan kültürel mirasın korunması için Balkanlar'da bulunan Osmanlı dönemine ait mimari eserlerin tespitinin yapılmasına karar verdi. Bakanlık, görevi bölgeyle ilgili birçok kapsamlı araştırma ve yayına imza atmış olan Marmara Üniversitesi Tarih Bölümü öğretim görevlisi Neval Konuk'a verdi. Konuk, 2008'de de yine Dışişleri Bakanlığı'nın desteğiyle "Midili, Rodos, Sakız ve İstanköy'deki Osmanlı Mimarisi" kitabını hazırlamıştı.