Trump “fake news” diyor ama… Yalan haber mi, reklam adaletsizliği mi?

Ben gerçekten inandım Serbang Emrah’ın Siirt’te bir kitapçıda çalışıp harikulâde tablolar yapan Suriyeli sığınmacı olduğuna… Meğerse biri milleti trollüyormuş. Like’layanlarla “eğitim şart” diye dalga geçen tweet’le anlaşıldı ki, “Portakal Satan Kız” Enrique Serra y Auque’nin tablosuymuş, Serbang Emrah da Kürtçe özgün müzik yapan bir sesi öpülesi adam (Facebook sayfasında öyle yazıyor) imiş. Like’lamış değilim, “eğitim şart” diyene cevaben o İspanyol ressamı tanımak zorunda da değilim. Oryantalizmden hoşlanmam. Serbang Emrah’ın adını ise ilk kez duydum.

Şahsen inandığım için en hafif örneği verdim ama bazı sosyal medya yalanları, komplo teorileri trajik sonuçlara yol açabiliyor. İşte geçen yıl Nijerya’da yaşanan dehşet. 23 Haziran günü Facebook’ta korkunç fotoğraflar sökün ediyor; kafası maşetle yarılmış bir bebek, kafatası parçalanmış bir adam, kundaklanmış evler, toplu mezarlara savrulmuş cesetler, yataklarında katledilmiş çocuklar… Bir bölgede Müslümanların, Hıristiyan azınlığa mezalimi diye yayılan bu görüntüler neticesinde 11 kişi öldürülüyor. Oysa görüntülerin Nijerya’daki olaylarla ilgisi yok, 2012’de Kongo’da çekilmiş. BBC’nin haberinde bir polis yetkilisi, “Facebook’la birlikte iki grup arasındaki düşmanlık daha da kızıştı. Facebook öldürüyor…” diyor.

Sosyal medyadan da beteri WhatsApp. Uçtan uca şifreleme nedeniyle ana şirket Facebook’un bile erişemediği (söylenen) mesajlaşmada öyle habis bir dedikodu ve yalan trafiği dönebiliyor ki, kan gölüyle sonuçlanıyor. Hindistan’da “Çocuk kaçırma çetesi kol geziyor” diye WhatsApp gruplarında yayılan dezenformasyon milleti galeyana getirdi ve 33 masum insan çocuk hırsızı zannıyla linç edildi. “WhatsApp Cinayetleri” denilen bu olaylar 2017’de başladı, geçen yıl da sürdü ve ağustos ayında birden kesiliverdi. Şimdi korkulan şu; o linç vakalarında çekilen videolar, 200 milyon aktif kullanıcının olduğu WhatsApp’ta yine çocuk kaçırma yalanıyla gruplara saçılırsa…

Sosyal medyadaki gibi açık enformasyon olmadığı için, teyit kuruluşlarının WhatsApp’ta dönen yalan dolanı tespit etmesi mümkün değil. Hindistan’da cinayetlere ilaveten kirli siyaset de bulaştı platforma. Muhalefetin 23 bin WhatsApp grubuna iktidarı karalayan mesajlar attığı ortaya çıkınca binlerce hesap kapatıldı. Sonunda 100 olan mesaj iletme limiti Hindistan’da 5’e, dünyada 20’ye indirildi; orijinal ileti olmadığı anlaşılsın diye de mesajlara “iletildi” ibaresi ekledi.

YALAN HABER JET HIZIYLA YAYILIYOR

Trump dilinden düşürmediği, sabah akşam “fake news” tweet’i attığı için literatürde yerini sağlamlaştıran bu kavram, yazılı-görsel-dijital medya gibi sosyal medyayı da içine alıyor. Ve kısa tarihi Makedonya’nın Köprülü (Veles) kentine dayanıyor. 2016 seçimleri öncesinde Facebook’ta dolaşan Amerikan siyasetiyle ilgili yalan haberlerin tamamının Köprülü merkezli 140 web sitesi tarafından kurgulandığı ortaya çıkıyor. Seçim ve özellikle Trump’ın sosyal medyada yükselen trend olduğu ortamda bu siteler “Dünyada şok! Papa, Trump’ı desteklediğini açıkladı”, “Hillary’nin e-maillerini sızdıran FBI ajanı intihar etti” tarzı palavra haberlerle Facebook kanalıyla sıkı reklam geliri elde ediyorlar. Böylece “fake news” çağı başlamış oluyor, hem de çok hızlı yayılma yeteneğiyle…

MIT’nin (Massachusetts Institute of Technology) araştırmasına göre Twitter’da yanlış haber daha hızlı yayılıyor, daha geniş kitlelere ulaşıyor. Aralarında Sinan Aral’ın da bulunduğu üç uzmanın çalışması, siyasetten terörizm, bilim, doğal afetler ve magazin haberlerine yanlış içeriğin, gerçek haberlerden yüzde 70 daha fazla retweet edildiğini gösteriyor. Gerçek haberin aynı sayıda kullanıcıya ulaşması, yalan habere göre altı kat daha fazla zaman alıyor. Yanlış haberle ilgili gerçekleri, bu videoda Sinan Aral'dan direkt dinleyebilirsiniz...

MIT’nin yeni bir araştırmasına göre de Amerika’da ana akım medyada yer alan siyasi haberlere olan güven giderek azalıyor. Hem Demokrat hem de Cumhuriyetçi Parti seçmenleri, “aşırı partizan” internet sitelerine güvenmiyor. Cumhuriyetçiler bir tek muhafazakar yayın organı Fox News’un doğru haber verdiğinden emin.

İşte bu ortamda BuzzFeed ve Huffington Post gibi sükseli internet sitelerinin bazı servisleri kapattığı haberi patladı. Huffington Post, Yahoo ve AOL’un ana şirketi Verizon 800 kişinin işine son veriyor, BuzzFeed ise 200 kişiyi çıkarıyor. Dijital medyanın uğradığı bu gerilemede Facebook ve Google’un oluşturduğu “duopoli”nin dijital reklam gelirinden yüzde 57’lik payı kapmasının rolü var. Ancak kullanıcıların güven unsurunu ve Trump’ın sabah akşam attığı “fake news” tweet’lerini ve daha taze başkan seçildiği 2016’da BuzzFeed’i “çöplük” diye nitelediğini de es geçmemek lazım.

Özellikle Huffington Post, liberal siyasetteki yeni ilericilik akımına uyarak sol bir çizgi izlerken BuzzFeed gibi uluslararası planda başarılı oldu. Ancak sol eğilimli online haber piyasası sonunda doyum kapasitesine ulaştı, bu internet sitelerini kârlı kuruluşlar haline getirecek yeterli bir kullanıcı kitlesi yoktu. Salçalı ve sansasyonel içeriğiyle sosyal medyada çokça paylaşılan BuzzFeed’in ise yalan haber sabıkası yok değil. En son Trump’ın avukatı Michael Cohen’i Kongre önünde yalan söylemeye azmettirdiği haberi, bizzat özel savcı Robert Mueller tarafından yalanlandı. BuzzFeed’in bazı haberleri de mahkemelik oldu. Örneğin Avustralyalı milletvekili Emma Husar, bir başka vekil ile oğlunun karşısında Sharon Stone’un Temel İçgüdü pozunu sergilediğini yazan BuzzFeed muhabirini mahkemeye verdi.

BuzzFeed'i "Sharon Stone pozu" haberi yüzünden mahkemeye veren Avustralyalı vekil Emma Husar.

Dünyanın en çok ziyaret edilen internet sitelerinden dedikodu kumkuması Daily Mail Online’a gelince, yalan haberden sabıkalı bir yayın organı. Yalanlanan siyasi haberlerin yanı sıra “Asteroid dünyaya çarpacak” palavraları, birbirini tutmayan “kanserojen gıda” ve “kanserden koruyan besinler” listeleriyle en güvenilmez haber kaynaklarından Daily Mail. Nitekim Microsoft Edge tarayıcısında yeni devreye giren yalan haber dedektörü “NewsGuard”, Daily Mail ile ilgili kırmızı noktalı uyarı veriyor: “Bu web sitesi güvenilir değildir…” Daily Mail’in yanlış çıkan haberlerle ilgili düzeltme yapmaması da reytingini düşüren bir unsur oluyor. New York Times, Washington Post ve Atlantic ise yeşil noktayla en güvenilir yayın organları; BuzzFeed de geçer reyting alıyor ama Trump yanlısı Breitbart’ın notu “güvenilmez”.

Reytingi ne olursa olsun, hiçbir şey Trump’ın gazetecilerin işsiz kalmasına sevinmesini haklı kılmıyor. Nitekim “Yalan haber ve kötü gazeteciliğin sonu” çıkışına sosyal medyadan yoğun tepki geliyor. Tarihin en uzun hükümet kapatmasıyla 800 bin insanı bir ayı aşkın süre parasız bıraktığı gibi, Beyaz Saray’la ilintisi olmayıp sağlık, polis-adliye ve kültür sanat haberleri yapan şu an işsiz muhabir ve editörlerle empati kurmaması çok eleştiriliyor. Çünkü işten çıkarmaların temel nedeni kötü gazetecilik değil, dijital medyanın öngörülen reklam gelirini elde edememesi.