Geçici işte aylık gelirin 4’te 1’i prime gidiyor

Tahsin AKÇA - Ahmet Kıvanç / GAZETE HABERTÜRK

Mevsimlik tarım işçileri, iş hukuku ve sosyal güvenlik açısından Türkiye’nin en korumasız kesimi arasında yer alıyor. Türkiye İstatistik Kurumu’nun verilerine göre, 2014 yılı itibarıyla Türkiye’de 15 yaş ve üzerinde 485 bin gezici mevsimlik tarım işçisi bulunuyor. Bu kesim, 15 yaş altındaki çocuklarıyla birlikte 1 milyon kişilik bir nüfusu kapsıyor. İlden ile gezmeyip kendi memleketinde mevsimlik işçi olarak çalışanlar bu rakamlara dahil değil.

Araştırmalara göre, Türkiye’de 3 ay ve üzerinde çalışan mevsimlik gezici nüfusun önemli kısmı Şanlıurfa, Adıyaman, Diyarbakır ve Mardin başta olmak üzere Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde ikamet ediyor.

SİGORTALI ÇALIŞTIRMAK ZORUNLU DEĞİL

5510 sayılı Sosyal Güvenlik Yasası 2008 yılında çıkarıldığında sürekli olarak bir işte çalışmayan mevsimlik tarım işçileri ‘sigortalı sayılmayanlar’ grubu içine alındı. Bu mağduriyeti ortadan kaldırmak için 1 Mart 2011 tarihinde 5510 sayılı kanuna ‘Tarım veya orman işlerinde hizmet akdiyle geçici olarak çalışanların sigortalılığı’ başlıklı Ek Madde 5 ilave edildi. Ek 5. maddeye göre mevsimlik tarım işçilerinin sigortalı olabilmesi için işe giriş bildirgesini sürekli ikametlerinin ya da çalıştıkları yerin bağlı bulunduğu muhtarlıklar ile tarım müdürlüklerine onaylatarak sosyal güvenlik merkezlerine başvurmaları gerekiyor. Sorumluluk tamamen işçinin kendisine ait bulunuyor. Bu nedenle mevsimlik işçiyi çalıştıran işverenlerin sigorta yaptırma zorunluluğu bulunmuyor.

Geçici mevsimlik işçilerden, her gün için, yüzde 2’si iş kazası/meslek hastalığı olmak üzere günlük asgari ücretin yüzde 34.5’i oranında prim alınıyor. Mevsimlik işçilerin, ek 5. maddenin çıkarıldığı 2011 yılı için aylık 30 gün yerine 18 gün prim ödemesi yeterli görüldü. Bu süre her yıl 1 gün artırılıyor. 2015 yılı için mevsimlik işçilerin 22 gün prim ödemeleri gerekiyor. 2023 yılından itibaren ise 30 gün üzerinden prim ödemeleri gerekecek.

Yevmiye ile çalışan ve hastalanıp işe gitmediği gün para kazanamayan mevsimlik tarım işçilerinin ayda 22 gün üzerinden bu sene ödemeleri gereken sigorta primi 322 liraya ulaşıyor. Üstelik normal zamanında emekli olabilmeleri için çalışmadıkları aylarda da bu primleri ödemeleri gerekiyor. Günde ortalama 40-45 lira, ayda yaklaşık bin 200 lira kazanan işçiler, kazançlarının yaklaşık 7 gününü yani ayın 1 haftasını prime ayırmak zorunda.

Mevsimlik işçinin primi 2016 yılında 336 TL olacak

2015 322.20

2016 336.84

2017 351.49

2018 366.13

2019 380.78

2020 395.42

2021 410.07

2022 424,21

2023 439.36

PRİM BORCU OLANA SAĞLIK HİZMETİ VERİLMİYOR

Aile içinde kişi başına geliri asgari ücretin üçte birinden az olan mevsimlik tarım işçilerinin Genel Sağlık Sigortası (GSS) primleri devlet tarafından karşılanıyor. Bu haktan yararlanabilmek için 4 kişilik bir ailenin aylık gelirinin bin 698 TL’nin altında olması gerekiyor. Ancak hane içinde kişi başına gelir hesabı yapılırken, ev, tarla gibi varlıklar ile harcamalar da dikkate alınıyor.

Ek 5. madde kapsamında sigorta yaptıran mevsimlik tarım işçileri ise kendi primlerini kendileri ödedikleri için prim borçları bulunması durumunda sağlık hizmetlerinden faydalanamıyor. Hastaneye gittiklerinde sağlık hizmeti alabilmeleri için borç sorgulaması yapılıyor. Eğer 60 günden fazla borçları bulunursa sağlık hizmeti alamıyorlar.

İŞ KAZASINDA DA BORCUNA BAKILIYOR

Mevsimlik işçilerin iş kazası ve meslek hastalığı durumunda sağlanan yardımları alabilmeleri için iş kazasının olduğu tarihten en az 10 gün önce sigorta tescil işleminin yapılmış olması gerekiyor. Geçici ya da sürekli iş göremezlik ödeneği alabilmeleri ya da emekli aylığı bağlanabilmesi için de prim borçlarının bulunmaması koşulu aranıyor.

Çalışma süreleri yılda en az 6 ay

Mevsimlik işçiler iş durumuna göre iller ve bölgeler arasında yıl boyunca sürekli geziyor. İşçilerin yarısı çoğunlukla yılın 5 ila 8 ayını iş bulabilecekleri yerlerde geçiriyor. İşçilerin yarıdan fazlası yılın en az 6 ayında çalışırken, en az 4 ile gidiyor. Kışın narenciye bahçelerinde çalışan işçiler yazın karpuz, soğan, pamuk, üzüm, kayısı, fındık işlerinde çalışıyor.

% 13’ünün sosyal güvencesi yok

Yapılan bir araştırmaya göre mevsimlik tarım işçilerinin yüzde 64.5’inin Genel Sağlık Sigortası (GSS) primi devlet tarafından karşılanıyor. Sigortalı olarak çalışanların oranı yüzde 16.6’da kalırken, sadece yüzde 3.6’sı isteğe bağlı sigorta yaptırıyor. Mevsimlik tarım işçilerinin yüzde 13’ünün ise hiçbir sosyal güvencesi bulunmuyor.

Yağmur en çok onları etkiliyor

Çalışma dönemlerinde yağan yağmurlar en çok mevsimlik işçileri etkiliyor. Ücretleri genellikle günlük/yevmiye, götürü ya da dönüm başına belirlenen mevsimlik işçiler, hastalandıklarında ya da yağmur nedeniyle çalışamadıklarında ücret alamıyor.

YÖNETMELİĞE GÖRE ARACI KOMİSYONU İŞÇİDEN ALAMAZ

Mevsimlik tarım işçilerinin gelirlerinin bir kısmına ortak olan ‘dayıbaşılar’ ile işçi ve işveren ilişkisi Tarımda İş Aracıları Yönetmeliği ile düzenleniyor. Bu yönetmeliğe göre iş aracılarının işçilerden komisyon alması yasak. Ücret aldığı tespit edilenlerin belgesi iptal ediliyor ama komisyon uygulaması önlenemiyor. İş müfettişleri 2012-2014 yıllarındaki denetimlerde iş aracılarına toplam 86 bin lira para cezası verdi. İŞKUR’dan iş aracısı belgesi alan 726 kişi bulunuyor. Bunların 140’ı Adana, 130’u Şanlıurfa, 129’u Mersin, 77’si Bursa, kalanı diğer illerde faaliyet gösteriyor. Belgesi olmayan aracıların sayısı ise belgeli olanlardan çok daha fazla.

İSTEĞE BAĞLI SİGORTALIYI 7 BİN 200 GÜN PRİM ÇEKTİ

2011 yılında 6111 sayılı torba yasayla mevsimlik işçilere sağlanan sigorta kolaylığı suiistimal edildi. Mevsimlik tarım işçisi olarak sigorta yaptıranların gerçekten bu işte çalışıp çalışmadığına ilişkin denetim yapılmadığı için daha önce Bağ-Kur statüsünde prim ödeyen isteğe bağlı sigortalılar buraya yöneldi. Daha az prim ödeyip 9 bin gün yerine 7 bin 200 gün prim ödemek suretiyle daha kısa sürede emekli olmak isteyen isteğe bağlı sigortalılar, mevsimlik işçiler için 5510 sayılı sosyal güvenlik yasasına ilave edilen ek 5. madde kapsamında sigorta yaptırmaya başladı.

İŞ KANUNU KAPSAMINDA DEĞİL

Bu nedenle 2012 yılında 356 bin olan isteğe bağlı sigortalı sayısı 2014 sonunda 129 bine düşerken, ek 5. madde kapsamındaki sigortalı sayısı 2014’te 243 bine ulaştı. İşçi sayısı 50’nin altında olan tarım ve orman işyerlerinde 4857 sayılı İş Kanunu uygulanmıyor. Dolayısıyla İş Kanunu’nda yer alan ücret, fazla mesai, hafta sonu tatili, izin gibi haklardan da yararlanamıyorlar. Bu durumdan en fazla etkilenenler de kadınlar oluyor. Sabahın ilk ışıklarından güneş batıncaya kadar tarlada çalışan kadınlar, akşam da çadırda yemek, bulaşık ve çamaşır yıkamak zorunda kalıyor.

SURİYELİ İŞÇİLER ÜCRET DENGESİNİ BOZDU

Mevsimlik işçilerin ücretleri birçok yerde ziraat odaları, işverenler ve kamu kurumlarınca birlikte belirleniyor. Aracılar da yasak olmasına rağmen günlük veya götürü ücretin yüzde 10’unu komisyon olarak alıyor. Ücret düzeyleri bölgeye ve ürüne göre değişiyor. Örneğin 2014 yılında Çukurova’da günlük ücret 34-55 TL arasında değişirken, fındık toplama mevsiminde Ordu’da işçi ücretleri günlük 45 TL olarak belirlendi. Çuval taşıyanlar günlük 60-70 TL, katırcılar 120 TL ile çalıştı. Fındıkta çalışan mevsimlik işçilere aracılık edenlerin ücretleri günlük 6575 TL arasında değişmek üzere işveren tarafından ödeniyor. Ancak, son yıllarda çoğu bölgede Suriyeli işçilerin çalıştırılması nedeniyle ücretlerin düştüğü bildiriliyor.