Cümle türleri nedir, örnekleri nelerdir? Cümle türleri konu anlatımı
Duygu, durum ve düşünceleri anlatmak için kullanılan ve birden fazla kelimeden meydana gelen anlamı söz öbeklerine cümle adı verilmektedir. Peki, cümle türleri hangi gruplara göre adlandırılır? Cümle türleri örnekleri nelerdir? Cümle türleri konu anlatımı formatına uygun olarak hazırladığımız içeriğimizi sizler için derledik.
Cümle türleri; anlamına göre cümle çeşitleri ve yapısına göre cümle çeşitleri yanında yüklemine göre ve öğe dizilişine göre cümle çeşitleri olarak da farklı başlıklarda ele alınmaktadır. İşte, cümle türleri ile alakalı tüm detaylar…
Cümle Türleri Hangi Gruplara Göre Adlandırılır?
Cümlenin türleri 4 farklı gruba ayrılmaktadır:
A. Yüklemin Türüne Göre Cümle Çeşitleri
Cümleler yüklemine göre, yani yüklemi oluşturan sözcüğün türüne göre iki çeşittir. Bunlar fiil ve isim cümleleridir.
Yüklemi çekimli bir fiilden oluşan cümlelere fiil (eylem) cümlesi denir. Fiil cümlelerini “-mak, -mek” mastar ekini kullanarak belirleyebiliriz.
Örnek:
Karşıdan bir otobüs geldi. (Gel-mek)
Yüklemi ek eylemle çekimlenmiş bir isimden oluşan cümlelere isim (ad) cümlesi denir.
Örnek:
Seninle tanışmama vesile olan kişi Alper’dir.
Dün akşamki yemekler çok lezzetliydi.
B.Yüklemin Yerine Göre Cümle Çeşitleri
Ögelerinin dizilişine göre cümleler de diyebileceğimiz bu tür cümlelerde yüklemi bulup yüklemin öge dizilişindeki yerine bakarız. Cümleyi, yüklemin yerine göre kurallı cümle veya devrik cümle olarak adlandırırız.
Yüklemi sonda olan cümlelere kurallı cümle denir.
Örnek:
Bu sabah erkenden ofise gittim.
Akşam teyzemlere gideceğim.
Yüklemi sonda olmayan cümlelere devrik cümle denir. Bu tür cümlelerde yüklem cümlenin başında, ortasında (sonu hariç), herhangi bir yerinde bulunabilir.
Örnek:
Heyecan yüzünden daha sınava girmeden unuttum tüm bildiklerimi.
Sen de bir gün anlayacaksın beni.
C.Anlamına Göre Cümle Çeşitleri
Anlamlarına göre cümle çeşitleri, cümlede bildirilen eylemin yapılıp yapılmamasına ya da sözü edilenlerin bulunup bulunmamasına, ayrıca bir işin yapılmasının istenme durumuna göre dört ana başlık altında incelenir.
Herhangi bir eylemin yapıldığını veya yargının gerçekleştiğini anlatan cümlelere olumlu cümle denir.
Örnek:
Bu adam geçen sene de buraya gelmişti.
Serdar sessiz sakin bir insandır.
Not: Bazı cümleler, yükleminde ya da herhangi bir öğesinde olumsuzluk bildiren bir ek veya sözcük bulundurduğu halde anlamca yargının gerçekleştiğini, olumlu yönde olduğunu kasteder.
Örnek:
Dün akşam yediğim yemek hoşuma gitmedi değil. (Hoşuma gitti)
Senin benim arkamdan konuştuğundan haberim yok değil. (Haberim var)
Eylemin yapılmadığını, sözü edilen yargının bulunmadığını, gerçekleşmediğini anlatan cümlelere olumsuz cümle denir.
Örnek:
Dün akşam eve hiç gelmedi.
Ayranından bir yudum bile içmedi.
Not: Olumsuz cümleler yalnızca “-ma, -me” ekleriyle değil “yok, ne … ne …, değil” gibi sözcüklerle veya “-sız, -siz, -suz, -süz” gibi eklerle de yapılabilir.
Örnek:
Bu yemekler çok tuzsuz.
Bugün bende hiç para yok.
Bir duyguyu, düşünceyi soru yoluyla anlatan veya soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümlelere soru cümlesi denir.
Örnek:
Yarın kaçta geleceksin?
Bu yemeği annem mi yaptı?
Not: Bir cümlenin soru cümlesi olabilmesi için, içinde soru anlamı kazandıran sözcüklerin olması yeterli değildir. Önemli olan, o cümleyi okuduğumuzda cevap verme ihtiyacı hissetmemizdir.
Örnek:
Yarın sabah nasıl erken kalkacağım hiç bilmiyorum.
Bir korkuyu, bir sevinci, bir şaşkınlığı, bir coşkuyu, bir hayranlığı, vb. dile getiren cümlelere ünlem cümlesi denir.
Örnek:
A, sen mi geldin?
Aman dikkat et!
Vah vah, yazık şu başımıza gelenlere.
D. Yapısına Göre Cümle Çeşitleri
Cümleler yargı bildirir. Kimi cümlelerde bir yargı, kimi cümlelerde ise birden çok yargı vardır. Cümleler yapılarına göre basit, birleşik, sıralı ve bağlı olmak üzere dörde ayrılır. Bu konuyu daha iyi kavrayabilmek için “temel cümle” ve “yan cümle” kavramlarına iyice öğrenmek gerekmektedir.
Temel Cümle: Birleşik cümlelerde asıl yargıyı bildiren, yardımcı yargıları sonuca bağlayan cümledir.
Örnek:
Dün akşam saklambaç oynadık.
Babam bana para verdi.
Yan Cümle: Tam bir yargı bildirmeyen, fiilimsilerle ya da çekimli bir fiille kurulan, temel cümlenin ögesi olarak görev yapan söz ya da söz öbeklerine yan cümle denir.
Örnek:
Yağmur yağacaksa şemsiyeni al. (Yağmur yağacaksa – yan cümle / şemsiyeni al – temel cümle)
Babaannemlere gidince beni ararsın. (Babaannemlere gidince – yan cümle / beni ararsın – temel cümle)
Tek yargı bildiren cümlelere basit cümle denir. Basit cümleler tek bir yargı bildirdiği için tek bir yüklemden oluşur.
Örnek:
Erken yaşta saçlarım döküldü.
Bu hafta sonu denize gideceğim.
Tek bir yüklemi ve bu yükleme bağlı en az bir yan cümleciği bulunan cümlelere birleşik cümle denir. Birleşik cümleler kendi içinde 4 ayrı gruba ayrılmaktadır.
Girişik Birleşik Kelime: Yan cümlesi fiilimsilerle kurulan cümlelere girişik birleşik cümle denir.
Örnek:
Son gülen iyi güler. (Son gülen – fiilimsi ile kurulan yan cümle / iyi güler – temel cümle)
Ki’li Birleşik Cümle: Ki’li birleşik cümle iki tane yargısı olan, yargıları birbirine “ki” bağlacı ile bağlanan cümlelerdir.
Örnek:
Görüyorum ki ders çalışıyorsun. (Görüyorum - temel cümle / ders çalışıyorsun – yan cümle)
Şartlı Birleşik Cümle: Birleşik cümlelerde, yan cümle temel cümleye şart anlamı katarak bağlanmışsa, bu tür cümlelere şartlı birleşik cümle denir. Şartlı birleşik cümlelerde yan cümle sadece “-se, -sa” ekiyle oluşturulur.
Örnek:
Hava sıcak olursa camları açarız. (Hava sıcak olursa – yan cümle /camları açarız - temel cümle)
İç içe Birleşik Cümle: Bir temel cümleyle, onun içinde kullanılan bir yardımcı cümleden oluşan cümlelere denir.
Örnek:
Bu iş birazdan biter diye düşünüyorum. (Bu iş birazdan biter – yan cümle / diye düşünüyorum – temel cümle)
Basit ya da birleşik yapılı birden fazla cümlenin birbirine virgül veya noktalı virgülle bağlanması sonucu oluşturulan cümlelere sıralı cümle denir. Sıralı cümleler kendi içinde ikiye ayrılmaktadır.
Bağımlı Sıralı Cümle: Sıralı cümlelerde herhangi bir öge ortaklığı varsa, böyle cümlelere bağımlı sıralı cümle denir.
Örnek:
Doktor geldi, sizi odasında bekliyor.
Doktor geldi, (doktor) sizi odasında bekliyor. ( Ortak Öğe: Özne)
Bağımsız Sıralı Cümle: Sıralı cümlelerde herhangi bir öge ortaklığı yoksa böyle cümlelere bağımsız sıralı cümle denir.
Örnek:
Ben çalışıyordum, o ise odasında eğleniyordu.
İki veya daha fazla cümlenin “ile, ve, ama, fakat, lakin, çünkü, meğer, veya, halbuki” gibi bağlaçlarla birbirine bağlandığı cümlelerdir.
Örnek:
Çok çalıştı lakin başaramadı.
Bir kepçe daha yemek koydu hâlbuki yemeğim yeterliydi.
